Ўзбекистон нимага суянади?

                       СЎЗБОШИ

Тарихдан маълумки, жамиятда кескин бурилишлар содир бўлган замонларда, одатда давлатлар ҳаётида, жумладан айрим кишилар ҳаётида ҳам кутилмаган ҳодисалар юз беради. Худди шундай, ХХ аср сўнггида ҳам тарихий улкан бир бурилиш бўлди. Масалан, Русия империясининг тугаши, жаҳонда энг реаксион режим-коммунистик тузумнинг битиши шундай жаҳоншумул бурилиш ҳодисаларидан бири деса бўларди. Бундай бурилишлар эса, маълум бир жараён натижаси кўринишида юзага келади. Бу сафар бурилиш жараёни советлар мамлакати - Русия империясида янги сиёсат, демократия, ошкоралик сиёсати билан бошланди. Бу чиндан ҳам янги жараён, янги сиёсатнинг бошланиши эди.

Мен каби бир қатор билим одамларининг бундай жараённинг фаол қатнашчиларига айланиши ҳам табиийдир. Чунки бу сиёсий жараён миллий озодлик ҳаракатини, дунёга чиндан ҳам янгича қарашни ўз ичига олар эди. Маълумки, бу ҳаракат ва нуқтаи назар вақт кечиши билан ривожланиб, ўсиб борди. Шунинг учун бундай сиёсий жараёнда илм одамларининг қатнашмоғи ҳам ҳаётий зарурат бўлиб қолганди .

Табиий,Ўзбекистон зиёлиларининг бир қисми, бир мунча илғор қисми бу даврда сиёсий ҳаракатга бирлашиб, янги жараённинг қатнашчиларига айланишди.Уларнинг ташаббуслари натижаси ўлароқ Ўзбекистонда миллий руҳда бўлган “Бирлик” халқ ҳаракати ташкил этилди. Мен эса, юртнинг нормал бир вақили, бир зиёли сифатида бу ҳаракатда фаол қатнашдим, ҳатто унинг раҳбарларидан бирига айланиб қолдим. Бу янги сиёсий жараённи, “Бирлик” фаолиятини Ўзбекистоннинг сиёсий ҳамда иқтисодий мустақиллиги йўлида фойдаланишга уринганлар сафида муқум турдим.

Хуллас, илмдан сиёсатга йўл тутдим. 1989-1991 йиллар Ўзбекистон компартияси ҳукумати, 1991 йил августдан сўнгра “мустақил Ўзбекистон совет ҳукумати” муҳолифатига айландим.

Русия империясида содир бўлган 1986-90-йиллар воқеалари ХХ асрнинг кескин бурилиш йиллари бўлиб, оқибатда улар дунё сиёсий ҳаритасини ўзгартириб юборишга олиб келди. Натижада, Совет Иттифоқи аталмиш буюк ва ягона давлат бўлиниб, унинг ўрнида 15 та янги мустақил миллий давлатлар майдонга келди. Бу улкан жараён жуда силлиқ кечмади, албатта. Буюк мустамлаканинг битиши янгидан вужудга келган давлатларнинг бир қанчасида беқарорлик, фуқаро уруши, миллий низолар ва бошқа хил қуролли тўкнашувларнинг бошланиб кетишига сабаб бўлди.

Дунё ҳаритасида пайдо бўлган янги давлатларнинг баъзиларида демократик режим қабул қилиниб, у жараён ривож топаётган бўлса, бошқа бир қатор давлатларда эса диктатура, мустабид режимлар танланди. Масалан, Ўзбекистонда ярим феодал, ярим совет, ҳатто ўрта асрчилик аралашиб кетган давлат режими майдонга келди. Бунинг натижасида кўпгина кишиларнинг, айниқса ҳукуматга муҳолиф фикрда бўлган гуруҳлар ҳаёти таҳлика остида қолди. Оқибатда, уларнинг бир қисми қамоқхоналарга ташланган бўлса, бошқалари кўз кўриб, қулоқ эшитмаган юртларга ҳижрат қилишга мажбур бўлдилар.

Мени ҳам такдир Ватандан узоқларга ҳижрат қилганлар қаторига отди.

Шундай қилиб, дунёнинг бир қатор мамлакатларида (Русия, Украина, Туркия, АҚШ) муҳожирликда яшашга мажбур бўлдим. Ўша юртлардан туриб, баҳоли-қудрат Ўзбекистондаги ноинсоний давлат режимига қарши курашга ҳаракат қалдим.

Бу кураш “Озодлик” радиоси ва чет элларда қайта нашр қилина бошлаган “Бирлик”, “Эрк” ва “Форум” газеталарида мақолалар эълон қилиш орқали амалга оширилди.

“Озодлик” радиосида сўзланган ва юқорида номлари зикр этилган газеталарда босилган мақолаларимнинг бир қисмини қўлингиздаги китобча шаклида нашр этиш насб бўлди.

Китобча ўкувчилар қалбига бирозгина зиё сочса, унда олға сурилган фикрлар уларда қаноат уйғотса мен кўп мамнун бўлардим.

Китобча мен учун илк бир амалиёт(практика) бўлгани сабабли, у бир қатор фикрий, грамматик ва нашриёт камчиликларидан ҳоли эмас. Улар учун ўқувчидан узр сўрашни ўз бурчим, деб ҳисоблайман.

Замони келиб, бу китобча қайта нашр этилса, ўқувчиларнинг фикр-мулоҳазалари ҳисобга олиниб, у камчиликлар тузатилар, деган умидим бор.  МУАЛЛИФ.                                                                         

 КИРИШ СЎЗ

“ОЗОДЛИК” радиосининг 1994 йил июл ойи эшитиришларидан бирида менинг “Ўзбекистон нимага суянади” номли мақоламни ўқиб беришди. Тўғриси уни ўзимнинг овозимдан ёзиб олишиб эфирга қўйишдилар. Шундай қилиб, радио эшитувчилар менинг фикрларим ва мақсадларимнинг бир қисмини ўз овозимдан эшитишга муяссар бўлишдилар. Бу ҳол Ўзбекистонда, айниқса ҳукумат доираларида анча ташвиш ва шовшувларга сабаб бўлди. Шунинг учун у мақолани бу китобчада тўла келтираман. Чунки кўпчилик ўзбек ўқувчилари ўша даврда “ОЗОДЛИК” радиоси эшиттиришларини тингламаган ёки тинглаш имконига эга бўлмаган эдилар.

Мақола тўла матни қуйида келтирилади.

ЎЗБЕКИСТОН НИМАГА СУЯНАДИ ?

Ўзбекистон, Туркистон ўлкасининг бир бўлаги шаклида икки асрга яқин мустамлака ҳаётини бошидан кечирди. Чоризм даврида ўлкани бевосита босқинчи губернаторлар бошқарди. Руссиядаги 17-йил воқеаларидан кейинроқ эса, Ўлка республика аталмиш бир неча бўлақларга бўлиб ташланди. Ана шунинг натижасида Х1Х асрнинг бошида дунё жуғрофиясида янги ҳарита пайдо бўлди. Энди бу ерда, яъни Туркистон ўрнида Ўзбекистон ва бошқа бир қатор қўғирчоқ ҳукуматга эга республикалар дунёга келди. Бу республикалар бошқарув органларига ерли кишилардан ҳам юқоридан(Московдан) тайинлаш йўли билан аралаштириб марказга мос қўғирчок ҳукуматлар ҳам тузишди. Аммо бу билан мустамлакачиликнинг асл моҳияти ўзгармади, у сақланиб қолаверди. Мустамлакачиликнинг асл ғояси-мафкураси туб жойли аҳолини умумчаласавод ҳолатида сақлаш, уни тарихидан, маданиятидан, миллий қадриятларидан маҳрум этишдан иборат эди. Болшевизм даврида бу сиёсат яна ҳам машъум тус олди. Бу вақтга келиб бу ўлкани минг йиллик ёзма маданиятнинг таянчи бўлган, мафкурамиз асосини ташкил этган диндан ажратди. Кишиларимизни Русия империясига сиғинишга, уларнинг онгида Русия ватанпарварлигини шакллантиришга ҳаракат қилинди. Болшевизм даврида, 1920-1991 йиллар мобайнида ўлка аҳолиси миллат сифатида ўзининг энг чуқур инқироз босқичини ўтади. Шунинг натижасида, Ўзбекистонда яшаётган туб жойли аҳолининг кўпчилиги Русияни ватан, унинг манфаати учун хизмат қилишни эса, ватанпарварлик сифатида идрок қилишгача бориб этди. Бу даврда коммунизм ғоясига асосланган мафкура кишиларни тўла ғоясизликка, моддий ва маънавий бўҳронга олиб келди. Чунки янги мафкура, коммунизм мафкураси кишиларда кўникма ҳосил қила олмади. Аммо уларни миллий қадриятлардан, йиллар давомида йиғилган одоб, ахлоқдан, миллий мафкурадан сезиларли чекинтиришга улгурди. Натижада, инсонлар, айниқса ёшлар ўртасида манкуртлик аломатлари зоҳир бўла бошалади. Улар диний ва миллий шуурдан маҳрум ҳолга келдилар ва ҳамон шундай бўлиб қолмоқдалар. Шуурсизлик ва ғоясизлик инсонлик сифатларидан бир қатор маҳрум бўлган борликдир. Шу сабабли шуур, мафкура ва ғоя ҳақида бир мунча фикр-мулоҳазалар юритмоқчиман. 

1. МАФКУРА ҲАҚИДА

Советлар империяси тарқалиб кетгандан сўнг бутун постсовет мамлакатларида бироз замон бўшлиқ ҳукм сурди. Шундан сўнг бу жумхуриятлар мафкурасиз жамият бўла олмаслигини англаб етдилар шеқилли, ниҳоят расмий доираларда мафкура ҳақида сўз кета бошлади. Ўзбекистонда ҳам бу ҳақда фикр юритишиб, ниҳоят мустақиллик мафкурасини яратиш керак, деган хулосага келиниб, катта компания бошлаб юборишди. Бу ишга жумҳуриятдаги институтлар, барча турдаги маданий муассасалар жалб этилди.

“Мустақиллик” мафкураси асосчилари ҳам, уни тарғиб этувчилар ҳам мафкуранинг ўзини яхши тушунмайдиган кўринади. Чунки улар болшевизм мафкурасидан ўзга мафкурани мутлақо билмайдилар. Афтидан, улар болшевизм мафкураси ҳам маълум бир ғоя асосида яратилганлигини яхши тушуниб етмаганлар. Чунки мафкура ибтидоий даврлардан бошлаб мавжудотнинг ҳақиқий, чинакам образини белгилайди, муқаддас ғоясини ва уни тушунишни ифодалайди. Мафкура масаласига мана шундай умум инсоний нуқтаи назардан қаралса, “мустақиллик мафкураси” деган ибора қанчалар мантиқсиз эканлиги ўз-ўзидан кўриниб қолади.

Аслида, мафкура жамиятни маълум йўналишга бошқаради. Аниқ бир ғоя бўлмай туриб, жамиятнинг мукамаллашиш йўлини аниқламай туриб, унинг (у жамиятнинг) нимага интилаётганлигини билиб бўлмайди. Жамият учун бир ғоя атрофида мустаҳкамланган мафкура бўлмаса, ҳар бир партия, бир гуруҳ “дохий"чалар, чаққон сузамонлар жойини топиб, ўзларининг ноҳолис ниятларини умум манфаати қилиб кўрсатаверади, жамият аравасини ўзлари хоҳлаган томонга етақлайверади. Агар мустаҳкам мафкура бўлсагина, жамиятнинг ўз йўналишлари, паст-баланди, қадриятлари ўрни аниқланган бўлади. Шундагина ким нима билан бандлиги кўриниб туради. Улар жамиятга, давлатга, халқга фойдали ёки зарарли иш билан шуғулланаяптими, сезилиб туради.

Ҳар биримизнинг ҳадди ҳаракатимизни ўлчайдиган мустаҳкам мафкура ўлчами бўлмаса, қорани оқ, оқни қора, миллатга зиённи, унинг манфаатига мос деб, соғломни бемор, жамиятдаги ижобий хусусиятларни салбий қилиб ифодалашга катта йўл очилади.

Қисқаси, нима хоҳласанг шуни қилавер, ҳеч ким сени сўрамайди, бу хил гуноҳлар эътиборсиз қолаверади, ёруғ дунёда улар суд қилинмайди каби кўникма юзага келади. Бундай вазиятда умуман ҳеч нарсани аниқлаб бўлмайди, табиб қайда, заҳар қайда билиш қийин бўлиб қолаверади.

Мамлакат узоқ йиллар мустамлака истибдодида бўлганлиги сабабидан халқда қуллик хусусияти чуқур илдиз отган.У мафкурани, ғояни тушунмайди. У ҳукуматдан қўрқишни ва ейишни билади. Бу халқни қамамай, унга ўлмас ош берсанг бас. Аслида маънавият ҳисси ва қадриятлари ўз ўрнига қўйилган эркин, озод инсоннинг нони ҳамиша бутун бўлишини бизнинг миллат ҳали яхши тушуниб етмади. Шунинг учун ким унга кўпроқ овкат ваъда қилса(ҳатто овқат берса эмас), ўшани доҳий, пайғамбар деб билади. Уни “худо” деб юборавериши ҳам мумкин.

Шу сабабли ҳозир Ўзбекистонда жамият йўқ деса ҳам бўлаверади. У ерда советлар империясидан қолган хўжайинлар гуруҳи ва қорин тўйдиришдан бошқа ғами йўқ қуллар бор, холос. Уларнинг биринчиси ҳам, иккинчиси ҳам мафкура, ғоя нималигини тушунмайди. Масалан, бизда уғил отани бемалол алдайверади. Ака-ука, қариндош-уруғ, диндош, ватандош деган тушунчалар ва уларнинг бир-бирига содиқлиги кўпчилигимиз учун қулгили бир ҳол. Отадан қолган тўрт сотих ҳовли-ер учун фарзандлар бир-бирини пичоқлашга бориб етишади. Арзимаган моддий фойдага Ўзбекистоннинг истаган қадриятини сотиб юборадиган одамларимиз ошиб-тошиб ётибди. Биз учун ҳеч бир муқаддас маъбуд, ғоя йўқ, улар қолмади. Тарихимизда жиноятни аниқлашда қасамдан фойдаланиш бўлган. Қасамда ота-она, фарзандлар, опа-сингил шан-шарафига тил текизиладиган бўлса, ҳар қандай жиноят тан олинган. Аммо юқорида номлари саналган муқаддас жигарларнинг номини тилга олиб қасам ичишмаган. Бунда гап ўғрилар, оғир жиноятчилар ҳақида бораяпти. Ҳатто жиноятчилар ҳам қасамдан кочишарди, у замон. Ҳозирчи, ҳозир? Ишончим комилки ҳар юз кишидан саксонтаси ота-онасини, фарзандини, опа-сингилни қўшиб қасам ичиш нима эканлигини ҳатто билишмайди. Ана шу қасамларда келтирилаётган жигарлар шан-шарафини муқаддас тутиш ҳам вақтида мафкуранинг элементлари эди. Улар муқаддас кишилар эди, уларнинг нафсиётига ўринсиз тил теккизиб бўлмас эди. Уларнинг шанини муқаддас тутиш, ҳар кишининг ғурури ва шуури ҳисобланарди. Ёшлар ана шу ғоялар асосида ҳам тарбияланар эдилар. Ана шу ерда ватан муқаддаслиги, ота-она муқаддаслиги турибди. Уларнинг шани учун жонни ҳам аямаслик турибди. Ҳатто 1930-36 йилларда бирорта муслим киши Қуръонни қўшиб қасам ича олармиди? Йўқ, албатта. “Ислом менинг диним, Қуръон китобим”, деб, қанча жумардлар жон беришди. Мана шу ҳам, Маъбудни таниш, муқаддас китобни таниш ҳам мафкура. Ҳозир бизда Қуръонга қўл қўйиб қасам ичишни бутун мамлакат бўйлаб телевизордан кўрсатиб ва бу қасамга амал қилмаслик мумкин. Очиқчасига бутун бир халқнинг, катта диннинг (мафкуранинг) устидан қулиш ҳам бизда табиий бир ҳол, бугун. Шундай бўлгач, қанақа тарбия ҳақида, қанақа жамият ҳақида, Ватан, Ватанпарварлик ҳақида гап бўлиши мумкин? Масалан, болшевизм даврида мафкуранинг асосидаги коммунизм ғояси жуда чиройли сўзлар, иборалар билан ифодаланган эди. Аммо унда ҳеч қанақа ҳаётий реаллик бўлмаганлиги учун, у ғоя асосчиларининг ўзлари ҳам унга амал қилмаганлиги учун ҳаракатдаги мафкурага айланмади. Коммунистик ғояда тарбияланганлар амал поғонаси юқори раҳбарга қулларча сиғинадиган, алдов, ёлғон сўзлар айтишдан тап тортмайдиган кишилар бўлиб етишдилар.

Шундай қилиб, биздаги мафкура амалда ҳукмдорлар бажарадиган ишлар ва уларнинг буйруқлари билан белгиланмоқда. Қулликдаги аҳоли ўз қуллик кишанидан озод бўлганини тушунмаяпти. У ҳамон қўрқувда яшамоқда. Ҳамон ҳоким нима деса, ўша қонун бўлиб қолмокда. Аммо Ўзбекистонда инсонлар жамияти ва мустаҳкам давлат вужудга келиши учун кишилар ҳақиқатдан ўз мустақиллигини англаб етиши, мустаҳкам ғояга асосланган мафкура вужудга келиши зарур. У ўз-ўзидан юзага келмайди. Шунинг учун биз бугун мафкурамизниинг асосий мазмуни унинг мағзини тушуниб олишимиз керак ва шу асосда ишлашимиз лозим. Унинг мазмуни жуда содда: биз ким эдик, бугун биз киммиз ва қандай бўлишимиз керак? Ана шу саволнинг мазмунини англаб етсак, бас.

Мақсадга эришмоқ учун нима яхши-ю, нима ёмонлигини ажрата олиш лозим. Уни мустаҳкам мафкура аниқлаши мумкин. У мақсадга эришиш ўлчами бўлиб хизмат қилиши керак. Бунда фирқавий нуктаи назарлар шакли аҳамиятга эга бўлмаслиги лозим. Шунинг учун ҳам қанақа жамиятга интилаётганимиз аниқ бўлмаса, қанақа мақсадларни амалга оширишимиз номаълум бўлса, ҳашаматли бинони лойиҳасиз қуришга уринишга ўхшаш бир ҳол юз беради. Унда ҳеч қанақа шиорлар, “принсиплар”, бойликлар ёрдам бермайди. Унда келажак ҳақида, “келажаги буюк давлат” ҳақида сўзлаб бўлмайди. Ўз-ўзидан “келажаги буюк давлат” пайдо бўлиб қолмайди, ахир.

“Келажаги буюк давлат"-бу нима дегани? У қандай қилиб келажаги буюк бўла олади? Ким билан, нима билан? Ёвуз душманнинг, истилочиларнинг тажовузи ва зулмидан қанча машаққатлар ила сақлаб қолинган тарихий, маданий илдизларини мустаҳкамлаш, ўз анъаналарини ривожлантириш, ўз миллий хусусиятларини тарбиялаш орқали уни, яъни давлатни буюклик даражасига кўтариш мумкин. Ундай бўлса, миллий тарихий қадрият ва маданият асосида тарбияланган чуқур мафкурали, юксак мадниятли кишиларгина ўз мамлакатини, давлатини буюк эта оладилар. Демак тарбияни, миллий тарбияни яхшилайдиган, тарбияда бош масалани аниқлайдиган усуллар ишлаб чиқилиши лозим кўринади. Шундагина ватан билан ғурурланадиган, унга ишонадиган ва уни ота-онасини ҳимоя қилгандай ҳимоя қиладиган кишиларни тарбиялаш мумкин бўлади. Бунинг учун Ўзбекистоннинг ўз ривожланиш ғояси ва унга асосланган мафкураси бўлиши зарур. У бизнинг қаердан келиб, қаерга боришимизни кўрсатиб турадиган машъал вазифасини бажармоғи лозим. Бу эса, қандайдир ташқи ҳолат эмас, балки муҳим ички ҳолатдир. У ҳар биримизга бевосита боғлиқ эканлигини тушуниб етмоғимиз керак. Агар биз кимлигимизни аниқлаб, ким бўлишимиз керақлигини белгиламас эканмиз, бизнинг болаларимиз ва невараларимиз бу ишни бажара олмайди, деб қўрқаман. Акс ҳолда, улар жуда узоқ вақт адашиб юрадиларми, деб ўйлайман.

Биз ўзимизга тўғри баҳо бера олсакгина, келажак авлодга ибрат бўла оламиз. Ана шундагина уларни келажакка муносиб этиб тарбиялай оламиз. Ўзига охир-оқибатда тўғри баҳо бера олиш, мафкураси юқори бўлган кишининг, умуман, юксак мафкуранинг-ахлоқнинг иши бу.

Миллий сиёсатда ҳам мафкура асосий йўналтирувчи принсипни белгилаб бериши лозим. Ваҳоланки, биз бутун сиёсий фаолиятимизда ўзимизни ҳеч нарсани билмайдиган, сезмайдигандай тутамиз. Бизда ҳамиша ҳамма нарса гўё жойида бўлган. Кишиларимизни якка партия ҳукмронлиги гўё эзмаган, сензура азоблари бўлмаган, ҳатто бизда репрессия (катағон) ҳам бўлмагандай сезамиз, ўзимизни. Бизда қурбон ҳам, қотил ҳам бир ўринда туради. Масалан, Ф.Хўжаев, У.Носиров ва Ю.Охунбобоев, Ҳ.Олимжон, У.Юсуповлар бир хилда миллат фахримиш.

Юксак мафкура мавжуд жамиятда ҳар бир яхши-ёмоннинг ўз ўрни аниқ белгилаб қўйилган бўлади. Юксак мафкура асосида тарбия топганлар ҳеч қачон яхшини ёмон билан, чинни ёлғон билан чалкаштирмайди. Улар, инсоф ва ноинсофлик даражасини жуда яхши биладилар.

2. МАЪНАВИЙ ИНҚИРОЗ ҲАҚИДА.

Биз узоқ давом этган мустамлака истибдодини, коммунистик яккаҳокимлик азобларини бошдан ўтказдик. Шунинг учун уни барча бахтсизликларнинг асоси деб, миллий камситилишнинг илдизи деб, Ватаннинг шўри деб ҳисоблаймиз. Барча бало шунда дегимиз келади. Бу бир томондан тўғри, албатта. Лекин ҳақиқатан ҳам элимизнинг бахтсизлиги сабаблари фақат шундами? Бахтсизликнинг, халқ бефарқлигининг бирдан-бир сабаби ана ўша мустамлакачилик, коммунистик зўравонликда деб билишимиз менга бир мунча ғализ туюлади. Тўғри, коммунистик зўравонликнинг тугатилиши (аслида бизда якка партиявий-коммунистик зўравонлик ҳам тўла сақланиб қолган), мустақилликнинг юзага келиши, мамлакатда маълум бир давлат шакли вужудга келиши учун шароит яратади. Афсуски, бизда мустақилликка ёпишиб олиб, оғиздан “мустақиллик” тушмайди-ю, аммо давлат тизими коммунистик зўравонлик режимига суяниб турганини кўришмайди ёки кўришни исташмайди. Бу режимда на хўжаликни ривожлантириш режаси, на мафкура бор. Аслида мамлакат тўла мустақил давлат шаклини олиб, қудратли кўринишга эга бўлиши учун якка ҳокимиятчилик зўравонлиги, кишиларнинг барча фаолиятларига коммунистик давлат режимининг уятсизларча аралашуви тугатилиши зарур. Ҳатто, агар шундай бўлганда ҳам у масаланинг ташқи шакли бўлиб, давлатнинг ички моҳиятини ифодаламайди. Мустақил мамлакатнинг мустақил давлати ички моҳиятини ҳар биримизнинг шахсий сифатларимиз: исломий эътиқод, виждон ва Ўзбекистон аталмиш мамлакатга содиқлик белгилайди ва ана шу уни ташкил этади. Биз эса, ҳатто давлатнинг ташкий шаклини ҳам ўзгартирмасдан туриб келажак ҳақида башоратлар қиламиз. Келажагимизнинг “буюк"лигидан ўзимизча қувонамиз ҳам. Бу барчаси омий, кам савод аҳолини алдашга мўлжалланган бўлиб, умри қисқа ёлғон сўзлар, холос. Йўқ, биродарлар, бунақа ажойиботлар эртақларда учирайди, реал ҳаётда бунақаси бўлмайди.

Ҳаммамиз, у президентми, колхозчими, ишчими, инженерми, ким бўлишдан қатъий назар коммунистик режим замони даврида вужудга келган барча кўникмаларни, тескари эътиқодларни, қарамлик психологиясини ва масъулиятсизликни тубдан ўзгартирмасдан туриб, бу хусусиятларни бутунлай янги мафкура элементларига мосламасдан туриб ҳеч қандай келажакка умид боғлаб бўлмайди. Чинакамига барчага сезиларли ижтимоий, сиёсий ва ҳатто иқтисодий ўзгаришлар ҳаёт тартиб-қоидаларининг ташқи кўринишларига эмас, балки жамиятда яшаётган ҳар бир кишининг характери ва хусусиятларига боғлиқ эканлигини тушунмаслик, айниқса тушунишга уринмаслик масалани янада чигаллаштиради. Бундан келиб чиқадиган хулоса шуки, бугун Ўзбекистондаги қийинчиликларнинг асоси ҳам фақат иқтисодий ва сиёсий инқирозда эмас, балки маънавий инқирозда ҳамдир. Дарқақиқат, мамлакат чуқур маънавий инқирозда. Бу инқирознинг асл сабабларини, унинг илдизларини изчил излашимиз керак. Уларни тугатиш ва ўнглаш устида тинмай изланиш, ишлаш зарур. Масалан, ҳаётда иқтисодий жиҳатдан анча дуруст таъминланган, ижтимойи турмуши ҳам ёмон эмас, етарли эркинлик доирасига эга бўлган киши худосизлик, виждонсизлик, уятсизлик, сотқинлик, қўрқоқлик, лаганбардорлик хусусиятларини ўзида мужассамлаштириши мумкин. Коммунистик режим замонида мансаб поғоналарига кўтарилган кимсалар ва уларнинг фарзандлари худди шундайларга мисол бўла оладилар. Афcусланадиган жойи шундаки, Ўзбекистонда кўпчилик ана шундай пасткашликка кўникма ҳосил қилган. Улар ана шунақа пасткашликни “обод” ва “озод” яшаш деб тушунадиган бўлиб қолишган. Бундай аянчли кимсалар билан мустаҳкам давлат тизими, айниқса буюк ва шонли маданиятни тиклаб, уни янги чуққиларга келтириб бўладиими? Йўқ, албатта.

Бироз чекиниб, тарихга бир назар ташласак, бизни XIX аср иккинчи яримида руслар истило қилиб, аҳолини аянчли бир ҳолга тушуришганини кўрамиз. Улар, яъни мустамлака ҳолига туширилган жойли аҳоли учун маданият, ғурурни сақлаш ва уни қўриқлаш эмас, балки фақат жон сақлаш, қорин тўйдириб очидан ўлмаслик буюк матонат бўлиб кўринадиган ҳолга келган.

ХХ асрнинг иккинчи ун йиллигида Россияда содир бўлган воқеалар мустамлака замонида эзилган, қўрқоқ қуллар ҳолига келтирилган халқни яна бир бор “тозалади”. Натижада, мамлакатда ўта аянчли, хасис аҳоли гуруҳи вужудга келди. Бундай кишиларни (аслида бутун халқни) болшавойлар ер, завод, фабрикалар беришни ваъда қилиб ўзларига маҳлиё қила олиши мумкин бўлди. Оқибатда, у тузум халққа бирор нарса бериш эмас, балки уни 70 йил давомида бир неча маротаба репресияга (қатағонга) дучор қилиб, динсиз, диёнатсиз, ўғирлик қилишдан, ёлғон сўзлашдан, ҳатто отасини ҳам сотишдан уялмайдиган мавжудодларга айлантирдилар. Энди улар учун “дарё тошса туфикдан”. Уларнинг эътиқоди ҳам, Оллоҳи ҳам, расули ҳам , отаси ҳам, онаси ҳам пул ёки мансаб(лавозим, амал курсиси деса ҳам бўлади)дир. Чунки ҳаром пул ва амал курсиси бир-бирини ифода этади. У бандалар ҳақоратга, ота-онани қўшиб сўқиш кабиларга эътибор ҳам бериб ўтирмайдилар. Улар амалдорнинг, ҳатто унинг мансаби кичик бўлсада, масалан, колхоз раиси, совхоз директорининг сўқишларини, ҳақоратларини роҳатланиб  тинглашга кўникиб қолганлар. Улар бу ишни фақат умум халқ мулкидан ўғирлик қилишда ҳалақит бермаслармикан, деб бажарадилар.

Мени, дўстлар ҳам, нодўстлар ҳам кечирсинлар-у, бугун Ўзбекистон халқининг ҳоли мана шундай. Аммо шунга қарамасдан, баъзида қонунларнинг яхши ишламаётгани, қўшимча тақиқловчи усуллар ва қоидалар йўқлигидан шикоят ҳам қиламиз. Агар биз айтганимиздай динсиз, эътиқодсиз, хасис бўлиб қолар эканмиз, бизга ҳеч қандай қонун ёрдам бера олмайди. Ундай одам ҳар қандай қонунни буза олади ҳам, уни айланиб ҳам ўта олади.

Шунинг учун биз ўзимизда жонли исломий виждонни, яхшиликнинг(инсофнинг) қудратига ишончни, ёмонликни тўғри аниқлай билишни, қадр-қимматни, ғурурни ҳис этишни, Ватанга содиқ, имонга, ота-онага содиқ бўлиб қолиш хусусиятларини сўзсиз тикламоғимиз зарур. Бусиз Ўзбекистонни мустақил давлат сифатида тасаввур қилиб бўлмайди. Бусиз Ўзбекистон эртами, кечми кимнингдир мустамлакасига айланиши турган гап. Қайтариб айтаман, биз барчамиз ўзимизни қайта тарбиялашимиз жуда зарурдир. Биз ўзимизда эркин (озод), матонатли, маънавий инсонга хос хусусиятлар кўникмаси ҳосил қилмоғимиз шарт. Бусиз ҳеч нарсага эришиб бўлмайди.

3. МИЛЛИЙ ТАРБИЯ ҲАҚИДА.

Ўзбекистон, ўзбек халқи, катта ўлчамда бутун Туркистон ўлкаси тубдан янгича тарбияга, янги маданий руҳга суянадиган тарбияга ва унинг воситаларига муҳтож бўлиб қолмокда.Илм олиш, тарбия олиш, бошқача бу ишни ўқув-тарбия, деб атасак, илмни, таълимни, билимни ўзлаштириш хотирага, қобилиятга боғлиқ бўлиб, у бир қатор амалий машғулотлар ёрдамида йиғиладиган билимлардан иборатдир. У илм, у билим чуқур маънавий тарбия билан, яъни илм-билим олиш руҳий тушунчалар, виждон, эътиқод кабилар билан чамбарчас боғланмаган бўлса, у фақат билимлар йиғиндиси бўлиб қолаверади. Мустаҳкам тарбия билан, ахлоқ-одоб билан биргаликда олинмаган илм-таълим кишини инсон сифатида шакллантирмайди. Балки бундай илм олиш уни бузади, алчоқлантиради. Ваҳоланки, у билим эгаси ўзининг техник имкониятларини маънавиятсиз, виждонсизларча, эътиқодсиз суиистеъмол қила бошлайди. Масалага шу маънода қаралса саводи чиқмаган, алоҳида техник ёки бошқа хил билимга эга бўлмаган, аммо виждонли, эътиқодли, яъни тарбияли киши ихтиёрий саводи чиққан, анчагина илмли, малакали техник билимга эга бўлган виждонсиз, тарбиясиз кишидан кўп юқори туради. Эътиқоддан, шан-шарафдан, виждондан узоқ бўлган илму-таълим ва тарбия миллий маданиятнинг асосини ташкил эта олмайди. Аксинча ундай таълим маданиятни бузади ва уни бутунлай тугашга олиб боради. Бунга бизнинг коммунистик ўтмишимиз яққол мисолдир. Ўтмишда кишининг илмли, билимли бўлишини савод чиқариш деб юритганлар. Яъни илм ва билим олиш дилдаги (қалбдаги) қора доғни (саводни) чиқариб ташлаб, унинг ўринини зиё билан тўлдиришни (зиёли дейиш ҳам шундан олинган), илм ўрганиш, билимли бўлиш, деб ҳисоблаганлар. Шунинг учун ҳам биз илм, билим ўргатиш ишларига анча-мунча маблағ ажратишимиз ва сарфлашимиз мумкин. Ўзбекистонда институту-унивеситетларнинг сонини кўпайтираверишимиз ҳам мумкин. У муассасаларда халқ тийинлари ҳисобига “ажойиб” инженерлар, иқтисодчилар, математиклару-физиклар етиштиришимиз ҳам мумкин. Аммо уларда Ватанга меҳр бўлмаса, миллий руҳ бўлмаса, эътиқод-у, иймон бўлмаса ундай “мутахасcислар” Ўзбекистонни (Ватанни) талашнинг янги-янги ҳеч ким юрмаган йўлларини, ҳеч ким ишлатмаган усулларини топаверадилар. Шу онда Ўзбекистонда шундай-ку, ахир. Ана шу сабабли ҳам биз яна қайтадан ҳалолликни ва муқаддас Қуръонни чуқур ўрганишимиз керак. Бунинг учун асл маданий меросимизни, асл Навоийни ("коммунист” Навоийни эмас), А.Яссавийни, Фитрат-у, Чулпонни, Бехбудийни,  Қодирийни чуқур ўрганишимиз зарур. Бутун тарбияни ўша маънавият ва қадрият асосида тубдан қайта ташкил этишимиз шартдир. Илм олиш ва билимли бўлиш ўша фундаментал миллий маънавият ва қадрият устунларига суяниб, чуқур тарбия билан олиб борилмас экан, бундан сўнг бизнинг элимизда ҳеч қачон берунийлар, хоразмийлар, ибн Синолар руҳи тикланмайди. Биз ҳамиша ўзга юртлар олимларига, маданият ходимларига сажда қилиб қолаверамиз.

Миллий маданиятимизни, қадриятларимизни жуда яхши ўрганмас, бутун таълим-тарбиямизни чинакамига қайтадан тикланган миллий маданият ва маънавиятга суяниб олиб бормас эканмиз, миллий тарбия ҳақида, ҳақиқий ватанпарварлик ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Мисол учун яна ўша яқин ўтмишимизга, ҳатто ҳозирги кунимизга мурожаат қилсак ҳам кифоя. Масалан, биз ҳозир миллийлик нима, миллий маданият нима, миллий қадрият ва маънавият нималигининг фарқига бора олмайдиган бўлиб қолганмиз. Ҳеч тортинмасдан катта-ю-кичигимиз, амалдору-оддий кишимиз бемалол ўғирлик билан шуғилланаверамиз. Арзимаган долларни кўзлаб, уйимизда боболардан мерос, узоқ тарихни ўзида мужассамлаштирган, ўтмиш маданиятимиз намуналари мис идишларни, олтин буюмларни ва бошқа маданий бойликка оид обидаларни сотиб юбормокдамиз. Уларнинг ҳисобига тарбия кўрмаган, одоб-ахлоғининг тайини йўқ фарзандларимиз “Тоито"лар, “Мерседес"ларда сайил қилмокдалар. Мактабларимиз эса, ҳамон коммунизмнинг гуллаган даври дарсликларидан тўла фойдаланмокда. Дарс ва тарбия бундан 20-10 йил бурун қандай тартибда бўлса, ҳозир ҳам худди шундай давом этмоқда.

Мамлакат аҳолисининг асосий қисми ўз атрофида бўлаётган воқеаларга бефарқ ёки улар ўз бузук шахсий манфаатларидан келиб чиқиб у воқеаларга эътибор бермасликка ҳаракат қилишади. Бу совет даври тарбияси, ўша давр яшаш тарзи натижаси, албатта.

Ўзбекистон учун, унинг фуқароси учун эса, ана ўша бефарқлик, “шахсан менга тегмаса бўлгани” касалидан қутилиш йўллари топилмоғи керак. У ерда бутун таълим-тарбия ва барча ахборот воситалари шунга қаратилган бўлмоғи лозим. Аммо афсуки, Жумҳуриятда бутун аммовий матбуот воситалари кишилардаги бефарқлик психологиясини чуқурлаштиришни тарғибот қилмокда. Халқнинг бу қусуридан  эса, расмий сиёсат юргизаётганлар ўз тор шахсий манфаатлари учун фойдаланмокдалар. Аслида халқ орасида бу касалликни миллий тарбиянинг мутлақо янги шаклини ишлаб чиқиш йўли билан тузатиш устида қунт билан ишлаш лозим эди. Демак, бизда тўғри ва жуда яхши ташкил этилган миллий тарбия мактаблари вужудга келиши керак эди. Ана шундай тарбияни йўлга қўя олсак, у биз учун йўл кўрсаткич, машъал вазифасини ўташи мумкин.

Миллий тарбиянинг асосида чинакам миллийлик, иймонли бўлишлик, фуқаро бурчи, яъни Ватан олдидаги бурч, ота-она олдидаги, умумхалқ олдидаги бурч каби ҳис-туйғулар, муқаддас тушунчалар туриши шарт. Ваҳоланки, бизда бундай тушунчалар президентга содиқлик, уни мадҳ этиш, ундан “расулуллоҳ” яратиш билан алмаштирилган. Ўзбекистонда президентни кўкка кўтарсанг бас, бошқа ҳамма иш ўз-ўзидан бўлаверади қабилида иш тутилмокда. Ҳозир бизда коммунистик тузим давридаги каби виждонни тушуниш, эътиқодни сезиш, ҳақ-ҳуқуқни талаб қилиш, иззат-нафс ҳисси, масжидга ва Ватанга ҳурмат ҳисси кейинги ўринларга суриб қўйилган.

Умуман айтганда маънавиятни, қадриятларни тиклаш, таълим ва тарбиянинг янги босқичини бошлаш бир томондан ҳукуматнинг сиёсатига боғлик. Иккинчи томондан бу иш мамлакатдаги зиёлиларнинг зиммасидаги муҳим тарихий вазифадир. Демак, Жумҳуриятдаги зиёлилар (агар улар бор бўлса) кўзни каттароқ очиб атрофга дурустроқ назар ташлашлари керак. Айнан ўша зиёлилар, мамлакатда нималар бўлаяпти, у қаерга бораётганлигини яхшилаб тушуниб, англаб етишлари лозим. Улар аҳолини давлатдан қўрқув(давлат гипнозидан), ҳаракатсизлик, бефарқлик касалидан қутқаришда мисли кўрилмаган катта ишлар бажариши, жонбозлик ва жонкуярлик кўрсатишлари шарт. Аҳолини тор ва саёз манфаатдорлик, ўз қобиғига ёпишиб олиш, тутуриқсизлик (принсипсизлик) касалидан чиқариб олиш йўлида зиёлиларнинг хизмати ниҳоятда катта ва бу йўлда улар муҳим рол ўйнамоги зарур. Акс ҳолда ҳеч қанақа маданий ижодкорлик вужудга келмайди, ҳеч қанақа адолатли ижтимоий тузим барпо қилиб бўлмайди.

Узоқ даврлар давомида халқ онгида ўтириб қолган ўз-ўзини сақлаш, ўзидан ўзгани пайқамаслик хусусиятини йўқотиш ҳам тарбиянинг таркибига кириб, бу ҳам зиёлилар вазифасидир.

Борди-ю бирор кимса ўз ҳайвоний ҳирсидан, ўрганган яшаш тарзидан воз кечолмаса, Ватанга сидқидилдан хизмат этиш муҳим вазифа эканлигини тушунмаса, дунёда бош эгишга лойиқ Аллохдан бошқа ҳеч қандай бир муқаддас маъбуда йўқлигини билмаса, у доим жамият учун хавфли бўлиб қолаверади.

Шунинг учун барча ижобий ҳислатлар кишиларга фақат тарбия орқали сингдирилиши лозим.

Ватанга хизмат қилиш қўрқувдан ёки у бурч эканлигидан эмас, балки унга мехр буюклигидан, уни севишликдан ва виждонан бўлмоғи керак. Демак, Ватанга муносабат, ватанга хизмат у ким томонидан, деҳқонми, олимми, министр томонидан бўлишидан қатъий назар Ўзбекистонга, ўзбек руҳига, ўзбекларга хос бўлганлиги учун, ўзбек буюклигига хизмат қилишдан иборат бўлмоғи шарт. У муқаддас хизмат ҳеч қачон қандайдир мансабдорга, бирор бир бошлиққа, айрим партияга ёки унинг бирор турдаги раҳбарига хизмат қилишга айланиб қолмаслиги лозим. Бунда фақат “мен ўзбекман” деб, кўкрак кериш ҳам етарли эмас. Бунда киши энг аввал миллий тарбия кўрган, ўзлигини таниган бўлмоғи керак. Тарбия мана шунақа принсиплар асосида олиб борилса, мана шунақа мустаҳкам маънавий асосларга қурилсагина маълум натижаларга эришса бўлади. Чунки бизда узоқ йиллардан буён миллий руҳ, миллий анъаналар ўрганилмади. Энди эса, уларни тиклаш ва мустаҳкамлаш зарур.

Қисқаси, тубдан янги тарбиявий система тузиш керак. Ўзбекистон аталмиш мамлакатни яратиш, унинг миллий давлатини тузиш руҳи, унга хизмат руҳи, фуқаролик масъулият ҳисси тикланиши лозим. Бундай руҳга ва ҳисга эга бўлмаган киши ўз манфаатининг ёки ўзганинг (хўжайинининг) манфаати қулига, манфаатпарастга айланиб қолаверади.

Мустамлакалик даврида, айниқса советлар даврида миллий руҳ аявсиз паймол қилинганлиги туфайли бугунги кунда мамлакатда иккиюзламачилик, порахўрлик ниҳоятда авж олган. Булар барчаси одоб-ахлоқни бузади, бузуқ маданият яратади, ўнгмас хасталикка маҳкум давлат тизимини келтириб чиқаради. Шунинг учун муқаддас ғоя, юксак мафкура кишига ўз руҳий ўрнини сезиб туришни кўрсатади.

Ўзбекистонни мамлакат шаклига ва унда давлат вужудга келтира оладиган кишилар юксак мафкуравий, озод, эркин инсонлар бўлиб тарбияланган бўлмоқлари лозим.

Бизнинг фикримизча, тарбия Муқаддас Ислом ғояси-Қуръони карим асосида ташкил этилган бўлсагина, у чинакам миллий тарбия бўла олади. Ана шундай тарбия юксак мафкуравий озод, эркин, соф виждонли ҳақиқий ватанпарвар инсонларни тарбиялаб етиштира олади.

4. ЗИЁЛИЛАР МАСЪУЛИЯТИ ҲАҚИДА.

Юқорида гап орасида зиё ва зиёли ҳақида бироз сўзлашга тўғри келди. Ўзбекистонда, аслида кимларни зиёли деб тушунса бўлади? Миллий зиёли деганда кимлар кўзда тутилади, улар ким ўзи? Жамиятда зиёлиларнинг ўрни, давлат ҳокимиятида зиёли қайси ўринда туриши ва у қандай вазифани бажармоғи лозим? Мана шунақа қатор савол ва муаммоларга жавоб топилгандан сўнггина зиёлилар масъулияти ҳақида тўлароқ фикр-мулоҳаза қилса бўлади.

Советлар даврида (ҳозир ҳам бизда ундан унча узоққа кетганимизча йўқ) ким ўрта махсус ёки олий маълумот ҳақида диплом олган бўлса, у кишилар, негадир зиёли ҳисобланарди. Аслида эса диплом маълум бир соҳада (масалан, математика, физика, техника, ер, тоғ жинслари ва ҳ.к.) билимга (ўртами, махсусми, олийми) эршилганлик ҳақида гувоҳнома бўлиб, у кишининг зиёлилиги ҳақида, мафкураси, одоби ва ахлоқи ҳақида ҳеч қандай гувоҳлик бера олмайди. Демак, дипломли киши ва зиёли киши бир-бирини тақозо этмайди. Ваҳоланки, исталган ахлоқсиз, тарбиясиз киши ҳам ҳар қандай соҳада маълум даражада билимга, ҳатто юқори малакали билимга эга бўлиши мумкин. Аммо киши фақат диплом билан зиёли бўлиб қолмайди. Зиёли киши энг аввал ўта инсоний тарбия олган, мафкуравий соф, инсофли, яхши-ёмонни ажрата биладиган, ҳар қандай мураккаб, жуда мушқул ҳолатда ҳам қорани оққа, оқни қорага бурмайдиган мустаҳкам иродали бўлади. Бундай кишилар одатда илм соҳасида ҳам чуқур ҳақиқий билимга эришган бўладилар. Бундай зиё соҳиблари ўз илму-билимини фақат яхшиликлар яратиш учун, одамларга фойда келтирадиган ишларни бажариш учун, яна ўзи каби зиёли кишиларни тарбиялаб етиштириш учун қўллайдилар.

Афсуски, бугун Ўзбекистонда дипломли кишилар етарли, балки керагидан ортиқча ҳамдир, аммо зиёлилар эса, йўқ ҳисоби. Бироз борлари ҳам ё ҳибсда, ёки мамлакатдан ташқарида, қолишга мажбур бўлмокда.

Мустақил мамлакатнинг мустақиллик даражаси, ундаги эркин, озод зиёлилар қатлами билан ҳам белгиланади. Зиёлиларнинг мафкуравий нуктаи назарлари, уларнинг озодлиги, мустақиллиги мамлакатнинг мафкуравий кўринишини, қолаверса унинг мустақиллигини ана ўша ифодаламоғи лозим. Бундай зиёлилар миллий қадриятлар асосида тарбия топган бўлиб, таркибан чуқур миллий бўлмоғи керак. Ана шундай бўлгандагина улар мамлакатдаги бутун тарбиявий ва ўргатиш ишларини ўз қўлларига олишлари мумкин. Мамлакатда чинакам илмли миллий зиёлилар кўпайса, улар сўзсиз жамиятда керақли ўринларни эгаллайди ва давлат ҳокимиятида ҳам зарур ва муҳим вазифаларни бажаради. Шундагина давлат ҳокимиятининг бошқарув органларида ҳам зиёли кишилар ишлай бошлайди. Қонун чиқарувчи ва уни ижро этувчилар бошида яхши тарбияланган инсофли, соф кишилар пайдо бўлади. Аммо Ўзбекистоннинг бугунига яна қайтиб бир боқайлик-чи, нималарни кўрарканмиз. У ерда зиёли киши тимсоли бўлмиш ўкитувчиларимизни (олий ёки ўрта мактабдами унинг фарқи йўқ) олайлик. Улар кимлар? Улар зиёли кишиларми? Бир сўз билан йўқ деб, кўя қолсак ҳам бўлади. Чунки улар зиёли эмас, балки ўта қўрқоқ, динсиз, диноятсиз, тутуриқсиз (принсипсиз) садақахўрлардир. Уларнинг барчаси ўқувчиларининг садақасини йиғиш, уни йиғиш кунларини кутиб кун ўтказадилар. Улар ҳеч қачон ўкувчиларни тарбияламайдилар, ўқувчига илм ўргатмайдилар. У шаввозлар фақат ўқувчиларнинг кундалигига (ўрта мактабда), баҳолар китобчасига (зачетная книжка, олий мактабда) “баҳо” қўйиб имзо чекадилар, холос.Чунки уларнинг аксарияти тарбиясиз, зиёсиз бўлишлари билан бир қаторда мутлақо билимсиздирлар. Шунинг учун улар ўқувчиларни уларнинг билим даражаларига қараб эмас, балки садақаларининг ҳажмига қараб баҳолайди. Ачинарли жойи шундаки, улар дунёвий ишларни, одамларнинг ўзаро муносабатларини ҳам ўша садақалар ҳажмида белгилайди ва ўлчайдилар. Ана қаранг, шундай қилиб, жамиятда, давлат ҳокимиятида бош ролни, бошқарувчи ролини ўша “мактабни” кўрганлар, ўша “мактабда” дипломли бўлганлар ўйнамоқда. Садақа бериб дипломли бўлган зот, қаерда хизмат қилмасин ўзига ҳам садақа беришларини истайди, у садақани доим кутади. Ҳатто у ўз иш жойида садақабозлик ривожланадиган шароит яратишга ҳаракат қилади ва уни яратади ҳам.

Ўзбекистонда таълим-тарбия ишларида хизмат қилаётган кам сонли инсофли, соф виждонли ўқитувчиларнинг кўпчилиги ўз вазифаларини ташлаб кетмоқдалар ёки уларни турли хил сиқув ва баҳоналар билан лавозимларидан четлатмоқдалар. Давлат ҳокимияти курсиларига эса соф, инсофли кишилар умуман яқинлаша олмаяптилар.

Қанчалар ачинарли бўлмасин, Ватанда аҳвол бугун айнан шундай. Ўқитувчи садақахўр (аслида ўғри дейиш лозим), қонун чиқарувчи эса унинг шогирди, қонунни ижро этувчи ким бўлиши мумкин? Яна ўшада, садақахўр, ўғрида. Бошқа ким ҳам бўларди?. Бундай ҳолда мамлакатнинг, унинг давлат тузумининг келажаги қандай бўлади? Олдимизда ана шу саволларга жавоб топиш каби мураккаб муаммо турибди. Буни тан олмаслик мумкин эмас. Бу муаммога эътибор бермаслик эса, касалнинг иситмасини яшириш билан тенг кучлидир. Шу кунга қадар аҳволимизни ўтмишга, мустамлакачиликка йўрадик. Энди-чи, энди мана мустақил ҳам бўлдик, ўз ихтиёримиз ўз қўлимизда. Келинглар, ҳеч бўлмаса энди ҳақиқий аҳволни тан олиб, уни чиндан ҳам тузатишга киришайлик. Барчамиз ёки мутлақ кўпчилигимиз бир миллатга тегишлимизку, ахир. Ҳар биримизнинг даврдан, тузумдан “олганимиз” бор, келинглар уларни бир ўртага йиғайликда, сўнгра сувга оқизиб юборайлик. Ана ундан кейин бемалол тўғри, равон йўлга тоза юрак, софланган виждон билан енгил чиқамиз. Агар шундай қилмас эканмиз, юқорида санаб ўтилган ижтимоий, маънавий ва бошқа хасталиклар муаммолари сақланиб қаловеради. Биз виждонан покланмасак ҳеч қанақа иқтисодий ва сиёсий муваффакият ҳақида гап бўлиши мумкин эмас. Нопок одамларга ҳеч қанақа ислоҳотлар ёрдам бермайди ва бера олмайди.

Мамлакатда яхши тарбия кўрган, ақл-заковатли, иродали, виждонли, садоқатли, соф зиёлиларнинг бўлиши чинакам мустақил давлатни яратиш ва уни ташқи хавфдан сақлаш учун зарур шартлардан бири ҳисобланади. Улар бутун янгиликларнинг, яхши ўзгаришларнинг ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб хизмат қилмоғи керак.

Ўзбекистондаги демократик ўзгаришлар ва хусусий мулкчиликни жорий қилиш, иқтисодда бозор муносабатларини ривожлантириш жараёнининг тинч, кўпчиликка маъқул бўладиган шаклда амалга ошишини таъминлашда дину-диёнотли, инсофли, соф виждонли зиёлилар армияси жуда ҳам асқатади.

Шунинг учун Ўзбекистонда бугун оз бўлса ҳам, агар зиёлилар қолган бўлсалар, улар зудлик билан кўзларини дурустроқ очиб, Ўзбекистонни чинакам мустақил мамлакатга айлантирадиган асосий ва энг муҳим куч ўзлари эканлигини тушунмоқлари жуда зарур. Улар ўз ақл-заковатини билимини, иродасини Ватан мустақиллиги учун ва унда чинакам демократик ўзгаришлар бўлиши учун ишлатиши буюк ватанпарварлик, деб билишлари шарт. Бунда ҳатто Ўзбекистонда мавжуд ҳокимият ходимлари ҳам мустасно эмас, албатта.

Ўзбекистон ҳокимият доираларида ташвишли вазият.

Матни юқорида келтирилган мақола Ўзбекистон ҳокимият доираларида ташвишли ва асабий вазият келтириб чиқарди. Шунинг учун бўлса керак бу мақолага “раддия” ёзишни Ўзбекистон давлат телерадиокомпаниясига топширишди. Натижада, энг аввал “Ўзбекистон овози” газетаси 11.08.94 й. сонида “Бировнинг араваси” номли коммунизм тобутидан овозни босиб чиқарди. Тобутдан чиққан бу овоз Ўзбекистон халқ депутати, давлат телерадиокомпанияси раисининг ўринбосари, Абдусаид Кўчимов, Ўзбекистон радиоси бош директорининг ўринбосари Иброҳим Норматов номидан эълон қилинди. Бу “овоз"да истаганча ёлғон-яшиқлар топилади. Аммо мен ундан фақат ўзимга тегишли қисмини тўла келтираман. “Овоз” ифодасининг бошланишида “Озодлик” радиоси номига ҳам бир қанча балчиқлар чаплашгандан сўнгра асл мақсадга ўтишади :  “Яқинда мазкур радиода ўзини самарқандлик Алибой Йўляхшиев деб атаган “сиёсий арбоб"нинг “фалсафий мулоҳаза"лари берилди. Бу арбоб ҳеч ўйлаб-нетиб ўтирмай 22 миллион нафар Ўзбекистон аҳолисини онгсиз, ҳиссиз, мақсадсиз дея камситди, ўзини эса, ҳақиқий ватанпарвар қилиб кўрсатишдан уялмади. “Маълумки, Ўзбекистон узоқ муддат мустамлака шароитида қолиб кетди. Шунинг натижасида халқда қуллик хусусияти жуда чуқур илдиз отган. У ғояни, мафкурани тушунмайди деса бўлади. Бу халқ ҳукуматдан кўркишни билади, яшаб қолишга интилиш хусусияти кучли. Шунинг учун бу халқни маънавият, қадрият, мафкура, ғоя каби тушунчалар унча қизиқтирмайди. Уни яшаб қолиш, очликдан сақланиб қолиш ҳисси қизиқтиради, холос”- дейди у. Кўр бўлсанг бўл, кўрнамак бўлма, дейдилар. “Аслида маънавият ҳисси ва қадриятлари ўз ўрнига қўйилган эркин, озод инсоннинг нони ҳамиша бутун бўлишини Ўзбекистон халқи ҳали яхши тушуниб етмайди- дея давом этади “арбоб”. Шу сабабли ҳозир ким кўп овқат ваъда қилса, ўшани доҳий ҳам, пайғамбар ҳам деяверади. Уни ҳатто “худо” деб юборишлари ҳам мумкин. Ана шулардан келиб чиқиб, Ўзбекистонда жамият тузилмаган деса бўлади. У ерда фақат советлар империясидан қолган партиявий хўжайинлар гуруҳи, қорин тўйдиришдан бошқа ғами йўқ хизматчилар мавжуд, холос. Уларнинг бирортаси ҳам мафкура, ғоя нималигини тушунмайди. Масалан, бизда, ўғил отани бемалол алдайверади. Ака-ука, қариндош-уруғ, диндош, ватандош тушунчалари ва уларнинг бир-бирига содиқлиги меҳрибонлиги кўпчилигимиз учун кулгили бир ҳол. ..."

Энди “файласуф"нинг хулосасини эшитинг : “кўпчилигимиз учун бугун муқаддас ғоя йўқ. Муқаддас маъбуд йўқ.” Ажабо! “Озодлик“нинг ўзбек шуъбасидаги биродарларимиз Йўляхшиевнинг ноласини қандай миллий ҳиссиётлар оғушида тинглашди экан ?! Ҳатто, мустамлака йилларида ҳам оллоҳга иймон келтириш, исломга ва ватанга эътиқод, ота-онага ва миллий маънавиятга эътиқод ўзбек халқи учун муқаддас бўлиб қолганини наҳотки улар билмайди? Империя ҳукмронлиги даврида минглаб, юз минглаб миллатдошларимиз ана шу муқаддас ғоялар йўлида курашдилар, қурбон бўлдилар(ҳа, ҳақиқатан совет даврида эътиқод бир мунча дуруст эди. Ҳозир совет замонидан бир қанча марта баттар бўлди. Чунки жаҳон жамоатчилигини чалғитиш учун бўлса-да, советларда қандайдир сиёсат бор эди. Ўша сиёсат соясида баъзи миллийликлар ва динга эътиқод мавжуд эди. Аммо бугунги Ўзбекистон “рахбарлари” нуқул ўғрилар бўлганликларидан, буларда ўғриликдан ўзга ҳеч нарса йўқ – А.Йўляхшиев изоҳи). Ватан туйғуси кейинги уч йилда ўзбек халқининг юрагига куч қудрат, беадоқ шукуҳ бахш этди. Мустақилликни мустаҳкамлаш йўлида қўйилаётган ҳар бир қадам аввало ана шу муқаддас туйғуларнинг юксалишига хизмат қилмокда. Турмуш тарзимизни ҳамон коммунизм мафкураси мезони билан ўлчаётганлар бундан атиги уч йил аввал Ўзбекистонда Амир Темурни улуғлаш, Мунаввар Қорининг номини тилга олиш, Турон тарихини тўғри ўрганиш, намоз ўқиш, рўза тутиш, ҳажга бориш, рамазон ва қурбон хайитларини нишонлаш, ёшларнинг масчитга бориб никоҳдан ўтишлари, миллий ғурур ва маънавият ҳақида гапириш қандай нохуш оқибатларга олиб келишини яхши билишади-ку! “Узбекистон ғоясиз, мафкурасиз йўлдан бораяпти”, деб сафсата сотаётганлар юртбошимизнинг* Олий Кенгаш ХV сессиясида айтган қуйидаги сўзларини эслашса, ўзларига фойда бўларди. “Нега миллий онг, миллий ғурур, миллий мафкура ҳақида жон куйдириб гапирамиз? Бунинг сабаби шуки, биз Ўзбекистонимизни буюк давлатлар қаторига қўшишга ахд қилдик. Болаларимизни, йигит-қизларимизни (шу ғояга қаттиқ ишонадиган буюк давлат фуқаролари) буюк давлатга муносиб фарзандлар этиб тарбиялашимиз лозим.

Ўзбекистонда миллий, шарқона маънавиятга таянган мафкура яратилмокда. 70 йиллик коммунистик ғоя билан йўғрилган мафкура илдизларини таг-туги билан қўпориб ташлаш айтишгагина осон. Уч йилдан буён ана шу ғояларга қарши олиб борилаётган кескин кураш ҳам буни исботлаб турибди. Уюшган жиноятчилик, коррупсия, порахўрлик, ошна-огайингарчилик каби иллатларни шахсан мамлакат Президентининг ўзи** очиб ташлаётгани, фош этилганлар беаёв жазоланаётгани барчага аёнку! Шаҳарлардаги осойишта ҳаёт, далалардаги қайноқ меҳнат, одамлар кўнглидаги хотиржамлик ана шу ҳаракатларнинг натижаси эмасми?! Ҳар ҳолда “Озодлик"дай нуфузли ахборот воситаси аламзада кишиларни “сайратиб” қўйишдан аввал бутун бир миллат, халқ такдири билан алоқадор масалаларга кўпроқ эътибор берса фойдали бўларди. Миллатчи Жириновский*** неча ойлар давомида Ўзбекистонга, Ўрта Осиё халқларига бетўхтов маломат тошларини отди. Энди эса, жаноб Александр Солженитсин сурбетларча алахсирамоқда. Аллақандай даъволарни ўртага ташлаб, халқлар орасига нифоқ уруғини сепмоқда. “Озодлик"даги биродарлар ҳақиқий жонкуяр бўлсалар бундай “дохий“ларга муносабат билдирса бўларди. Бирок, улар йирик муаммолар ҳақида сўзлаш ўрнига, Ўзбекистонда бирор гўдак дарахтдан йиқилиб тушса, ўзбекнинг ҳамма боласи майиб бўлиб қолди, дея аюханнос солишлари ҳеч гапмас(ўзлари ўзларини нишонга олмоқда – А. Йўляхшиев).

Жаноб Йўляхшиевнинг уч кун мобайнида “Озодлик“ тўлқинлари орқали жаврагани ҳам айнан шундай фикр туғдиради кишида. Эмишки, республикада бугун аммовий ахборот воситалари кишилардаги бефарқлик психологиясини чуқурлаштиришни тарғиб қилармиш, Ўзбекистон фуқароларининг кўпчилиги миллийлик нима, миллий маданият нима, миллий қадрият ва маънавият нималигининг фарқига бормай, маданиятсиз, тарбиясиз кишилар бллганимиздан каттаю-кичигимиз, амалдору-оддий кишимиз бемалол ўғирлик билан шуғлланаверамиз; мактабларимизда ҳамон коммунистик давр дарсликларидан тўла фойдаланаётган эмиш... Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларидан мутлақо бехабар ўз қавмлари қадрини чилпарчин қилишдан ҳаловат олувчи, мактаб ҳаётидан узоқ аламзада кишиларгина шундай сўзлаши мумкин. Бировнинг аравасига тушиб қолганлар ҳам шундай бахти қораликка дучор бўладилар. Аравага ўтиргандан кейин эгасининг гапига кирмай ҳам кўрсинчи! Халқимиз “кимнинг аравасига тушсанг ўшанинг ашуласини айтасан”, деганда ана шундай кимсаларни назарда тутган.“

Биз коммунизм табутидан овоз деб атаган алахсирашнинг бир қисми, яъни менга тегишли ери мана шудир. Буни синчиклаб ўқиган зукко ўқувчи ҳақ қаерда, ботил ( ёлғон ) қаерда ўзи ажратиб олаверади.

"Тобутдан овоз”дагилари камлик қилди шеқилли, бундан ташқари ҳам Каримов режими ўрнатган матбуот органларида менга яна бир қатор “лой чаплашлар” бўлди. Масалан, мен 30 йилга яқин ишлаб ижод этган Самарқанд университети ўқитувчилари номидан ҳам катта бир мақола босишди. Бу “илмий ишни” “Халқ сўзи” газетаси 08.09.94 й. сонида эълон қилди. Бу хабарни       ”илмий иш” дейилишига сабаб, унга имзо чеккан “ўртоқлар” афсус ўзларини “олим,” деб биладилар; зотан уларнинг икки-учта дипломлари бор, ахир. У дипломлар юқорида тушунтирганимиз каби илм ва тарбия кўрсаткичи бўла олмайдиган сохта дипломлардир.

Мен бу ерда ўша “илмий иш"нинг матнини ҳам тўла келтираман. Уни “Мафкура назариётчиси эмиш...”, деб атамишлар. Сарлавҳани қаранг?! Улар сарлавҳа танлашдаёқ менга туҳмат қилишмоқдалар. Мен бир фуқаро сифатида мафкура ва мустақиллик ҳақида ўз шахсий фикрларимни билдирдим. Улар эса, мени “назариячи” аташмокда. Бир тарафдан улар бу билан менинг оддий мақоламга катта баҳо бермокда, аммо бошқа томондан ўзларининг накадар паст савияда эканликларини ҳам очқк кўрсатишмокдалар. Нима қиласиз, уларда бори шу. Улар нима сўзлаётганларини ўзлари ҳам дуруст англай олмайдилар. Чунки улар учун бошқалар ёзадиларда, ахир.

Муҳтарам ўкувчи, бу сафсатани ҳам ўқинг. Чунки яхшини чуқур англамоқ учун ёмонни танимоқ зарур.

Қуйида саккизта “олим” имзо чеккан “илмий иш” келтирилади:

"Яқин ўтмишни хотирлар эканмиз, на фақат қўлимиз, балки онгимиз, эътиқодимиз ҳам занжирбанд бўлганига имон келтирамиз. Ана шу занжирни узиб, улоқтириб, эркинлик шабадаларидан эндигина нафас олаётганимиз олий неъмат - мустақиллик меваси эканига шукрона айтгимиз келади. Халқимизда “курмаксиз гуруч бўлмас” деган нақл бор. Қарангки, шу нақл бугунги кунга ҳам тўғри келиб турибди.

Яқинда газеталарда “Бировнинг араваси” сарлавҳали мақола эълон қилинди. Мақола муаллифлари мустақил юртимиз обрўйига соя ташламоқчи бўлган айрим кишиларнинг кирдикорлари тўғрисида батафсил ёздилар. Ана шундайларнинг сафида Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университети дотсенти А.Йўляхшиев ҳам борлиги жамоани қаттиқ ранжитди. Шу билан бирга уларда “Йўляхшиев қачондан буён она диёримизнинг мафкурасини яратувчи бўлиб қолди”, деган ҳақли савол туғилди. Ахир, А.Йўляхшиев амалий математика фақултети тавсиясига кўра докторлик диссертатсиясига доир материалларни ўрганиш ва ишни якунлаш учун Киев шаҳрига илмий сафарга жўнатилган эдику. Қандай қилиб у “Озодлик"нинг назарига тушиб қолди.

Очиғи, жаноб А.Йўляхшиевнинг кимлигини университет жамоаси аввалдан яхши биларди. Унинг “қайта қуриш”, деб аталган йиллардаги “сиёсий” фаолиятидан ҳам хабардор эдик. Шу асосда кейинги йилларда олиб борган ишлари ҳақида бир неча бор университет раҳбарияти суҳбат ўтказган эди. Шу суҳбатларнинг сўнггисида у “Менинг ҳозир “Бирлик” ҳаракати билан ишим йўқ, унинг фаолияти билан қизиқмайман. Иш фаолиятимиз тўхтаган” деган эди. Бугун эса, бошқа фикрни олга сурмоқда. Бу нима? Ҳамкасбларни алдашми ёки иккиюзламачиликми? Ватанимизнинг мустақиллигини мустаҳкамлаш, жаҳон миқёсида обрўйини кўтариш халқимиз бирдамлигига, сабрматонатига, фидокорона меҳнатига боғлиқ. Лекин, тарихий бой меросга суяниб, азалий инсоний қадриятлар, урф-одатлар негизида ташкил топаётган ва кенг жамоатчилик томонидан қўллаб қувватланаётган мустақиллик мафкураси яратилаётган пайтда ғаразли ниятларини амалга ошириш учун пайт пойлаган Йўляхшиевга ўхшаганларнинг фитна-фасод билан шуғилланаётгани кишини ранжитади.

Хуш, А.Йўляхшиев аслида ким? Бу саволга биз, у билан кўп йиллардан буён бирга ишлаб келаётган ҳамкасблари қуйидагича жавоб берамиз: “Мен Йўляхшиевни 1971 йилдан-студентлик давримдан биламан... А.Йўляхшиев тўғрисидаги фикрларим университетда ишлай бошлаганимдан сўнг кескин ўзгарди. Бу кишининг ўзи тўғрисидаги фикри, яъни “мен” ва фақат “мен” деб ўзини арши аълода кўрсатишлари мени таажублантирар эди ... Жаноб Йўляхшиев ўзининг шахсий манфаати йўлида ҳеч нарсадан қайтмайдиган инсонлардандир.” “Мен бу кишининг “Озодлик” радиосида баён этилган фикр ва мулоҳазаларига мутлақо қўшилмайман ва тамоман нотўғри деган фикрдаман”, “у ўз фикридан бошқа фикрни, мулоҳазаларни доимо нотўғри деб исботлашга ҳаракат қилади. Бизнинг фикримизча унинг “Бирлик” ҳаракати фаолияти амалпарастликка қаратилган фаолиятдир.“У мен ҳақиқат тарафдориман” деган ғояни олга суриб, ўзига ўхшаш айрим кишилар билан тил бириктириб, бундан бир неча йиллар бурун фақултетда соғлом муҳитни бузди. Йўляхшиев ўзининг фикрига мос бўлмаган ҳар қандай тушунчани маълум бир раҳбар шахснинг манфаатига қаратилган, деб тушунади, яъни ўзга фикрни доимо нотўғри деб исботлашга уринади. “Мени Ўзбекистонда танқид қилишга қодир одам йўқ”, деган даъво билан ўзгаларни камситади. Унинг ҳаракати ҳар доим амалпарастликка қаратилган бўлади. Буни бошқача тушуниш мумкин эмас.

А.Йўляхшиев собиқ советлар даврида “гуллаб яшнаётган” коммунистик партия сафларида туриб ўзи бугун тош отаётган тузум равнақи учун хизмат қилишга бел боғлаган эди. Аммо, унинг кимлигини ўша пайтдаёқ билган жамоа уни ҳатто ўша партия аъзолигига ҳам тавсия этмаганди*. Буни қарангки, бугун Йўляхшиев яхши бўлиб, у орзу қилган ва етишолмаган партия ёмон бўлиб қолди. Бу эса машҳур халқ эртаги тулки ва узум ҳақидаги ривоятни эсга туширади.

Халқимизга, элимизга мақбул бўлмаган мафкура назариячисини талабалар аудиторияларида ҳақдан, одилликдан ва адолатдан маърузалар ўқишга имкон яратиш зарур ёки зарур** эмаслиги тўғрисида ҳам жиддий ўйлаб кўриш лозимлигини алоҳида кайд этмокчимиз. Зеро, шаклланаётган ёш авлод бўлмағур уйдирмалар ўрнига илм, тарбия олса- ютук ҳаммамизникидир.

Мустақил республикамиз жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўринга эга бўлиб, давлат байроғи Бирлашган Миллатлар Ташкилоти олдида ҳилпираб турган, она диёримиз раҳбариятининг халқчил ички ва ташқи сиёсатини бутун жаҳон сиёсатдонлари, иқтисодчилари маъқуллаб турган бўлса-ю, А.Йўляхшиев узоқдан туриб ота юртига тош отиб***, унинг жаҳондаги обрўйига соя туширмоқчи бўлса! Бундайларга муносиб жавоб бор. Албатта, нонкўр узоққа бормайди. У яратганнинг олдида ҳам, кишилар олдида ҳам ўз қилмишига яраша жавоб беради. Бўҳтоннинг умри қисқа. Ҳар бир қилмишнинг интиқоми бор****.

 Алишер Навоий номидаги Самарканд давлат университети жамоаси юртбошимиз Ислом Каримов амалга ошираётган изчил сиёсатни маъқуллайди. Биз пок имон, самимият ва фидокорлик билан меҳнат қиламиз, талабаларимиз эса, фақат “аъло” ўқиш билан она Ватанга меҳр - муҳаббат ва садоқатларини намоён этадилар.“

Ана шу ўкиган бу “буюк иншо”ни Самарканд университети илмий ишлар бўйича ректор муовини-И.Жуманов; Электрон ҳисоблаш машиналари математик таъминоти кафедраси мудири-М.Лутфуллаев; Амалий математика фақултети декан муовини С.Амириддинов; Олий математика кафедраси мудири А.Мусаев; Тарбиявий ишлар бўйича ректор муовини И.Саидов; Ҳисоблаш математикаси кафедраси аъзоси М.Суяршаев; Ахборот ва ҳисоблаш кафедраси аъзоси- А.Хуррамов; Амалий математика фақултети декани-Х.Тураевлар имзолаганлар. Азиз ўқувчи эътибор берган бўлсангиз бу узундан-узун “илмий ижод” аслида унинг энг сўнгги хулосаловчи жумласини эълон қилмоқ учун тўқилган, холос. Кўриб турибсизки, бу хулоса коммунистик тузум даврон сурган замондаги иншолардан ҳеч бир томони билан фарқ қилмайди. Фақат у замонлар Ленин, Сталин, Хрушчев, Брежневни кўкка кўтаришарди бу ерда эса Каримов, холос. Хотирингизда бўлса, юқорида айтилганидек мамлакатнинг мустақил бўлганига уч йилгина бўлди. Шу қисқа бир вақт давомида одамзодни шунчалар кўкка кўтариш мумкинми? Ҳамма қусур шунда эмасми, ахир? Қаранг, булар ҳеч бўлмаса Ленин, Сталинга ўхшаш диктаторларнинг такдирига бир назар солмайдилар.

Мен бу “иншо” муаллифларига бир жавоб ҳам ёздим ва йўлини қилиб уни Самарқандга жўнатдим. Жавоб саккиз муаллифга бир хил ёзилди. Фақат жавобнинг юқорисига саккизининг ҳам исмларини қўйдим. Ўша жавобни ҳам бу ерда келтираман.

Жавоб хатни “Қ.б. ...” белгиси қўйиб нукталар ўрнида бояги муаллифлар исми-шарифларини кўрсатдим. Аммо битта хат ёзилди. Чунки оқибатда хат уларнинг ҳар бирига алоҳида-алоҳида топширилиши керак эди. Қуйида жавоб хатни тўласинча бераман.

"Қ.б.” қисқартмани, эгалари оча олмасалар керак. Аммо уни менинг ёзганларимни ўқишадиган ўқувчилар учун очмоқни лозим кўрдим. Унинг икки шакли бор. Биринчиси, аслиси “Қ.б.”, қул бола, демакдир. Аммо у жоҳил “муаллифлар” яна бир “ижод”, бизни ҳақорат қилди деган бир маш-маша қилишлари мумкин деган фикрга бориб, унинг  бошқача очилишини ҳам ўйлаб қўйгандим, яъни иккинчи очилиши, “Қ.б.”ни, қадрли биродар, деса ҳам бўларди. Аммо бу калима уларга ҳеч лойиқ эмас. Улар менга ва менга ўхшашларга биродар бўлишлари мутлақо мумкин эмас.

Шундай қилиб, жавоб шундай бошланади:

"Менимча чўнтагингда битта эмас, бир неча дипломлар бор шеқилли. Озгина саводи чиққан одам нима деяётганини, нима қилаётганини, нима ҳақида фикр юргизаётганини ўйлаб қарамайдими? Ҳа, амал қурсин, пора қурсин. Бу мансаб, бу ҳаром пул кишини нималарга солмайди?! Ҳу, номардлар, саккизингдан ҳеч бўлмаса битталаринг ҳам “Озодлик"ни тингламагансилар, тингламайсиз-ку. Унда, радиода қандай материал ўқиб эшиттирилганини мутлақо билмайсилар-ку. Шундай бўлгач, қайси виждон билан унга “оппонентлик” даъво қиласанлар? Дарвоке, силарда виждон нима қилсин!

Ҳой, қ.б., билсанг агар, мен ўша мақоламда айнан сен ҳақингда ёзган эдим. Чунки сен учун бунақа хатларга қўл қўйиш “хамирдан қил суғириш"дай бир гап. Аммо мен сенинг башарангни аниқроқ очиб, ўша мақолада сен ўз манфаатинг учун на фақат менга, ҳатто ўз ота-онангга ҳам шундай туҳмат қилишдан қайтмайсан, деб кўрсатганман. Қ.б., менинг мақоламдан ҳеч бўлмаса бирорта кўчирма келтирмасдан курук сасиқ сафсатталарни қалаштириб ташлашдан уялмадингми? Ҳар ҳолда олим номинг бор-а. Мен Суяршоевга ҳайронман. Мубин, сиз бу ахлатга нима қилиб аралашиб юрибсиз? Ё, Ҳатом кетиб сизга деканлик ваъда қилишдими? Аммо сизлардан, сизга менинг ихлосим бир мунча баланд эди. Сизни бундай ифлосликлардан юқори туради, деб ҳисоблар эдим.

Ҳу, қ.б. бу хатни сендан ранжиганимдан эмас, балки мамнун бўлганимдан ёзмоқдаман. Чунки бизда “Озодлик"ни худди сен каби кўпчилик тингламайди ёки тинглай олмайди. Сенинг бу публистикадаги “машҳур кашфиётинг” туфайли бундан сўнг Ўзбекистонда кўпчилик мен ва менинг мақоламга янада қизиқа бошлайди. Натижа мен хаёл ҳам қила олмаган самарани бераяпти. Сенинг бу “беминнат хизматинг” учун сен қ.б.га ташаккур айтишим керак. Аммо ҳозирча сенга лойиғи шу.

Сен манқуртга мақоланинг ўзидан бир-иккита кўчирма келтирай, cен уни ўқиб кўр, ахир қ.б. Унда “Амалда коммунистик ғояда тарбияланганлар мансаб поғонаси юқори бўлган раҳбарга қулларча сиғинадиган, алдав, ёлғон, қасам айтишдан тап тормайдиган кишилар бўлиб етишдилар. Шундай қилиб, ҳукмдорлар яшаш тарзи бизда миллий мафкура даражасига келтириб қўйилди... Ҳамон у аҳоли қўрқувда яшамоқда. Ҳамон ҳоким нима деса ўша қонун, унинг яшаш тарзи мафкурага айланиб қолмокда. ... У ерда фақат советлар империясидан қолган партиявий хўжайинлар гуруҳи ва корин тўйдиришдан ўзга ғами йўқ хизматкорлар (қуллар) мавжуд холос.“-дейилган. Хой, ноинсофлар, айтингларчи, бу сўзларнинг қайси бири ортиқча? Бу сўзларнинг қайси бири силарнинг хусусиятларингга мос эмас? Агар сен қўрқувда яшамаётган бўлсанг ҳеч нарсадан хабаринг йўқ бўла туриб шунақа саситармидинг? Мен бўлсам сени одам ҳисоблаб, “Биз коммунизм ғоясида тарбияланганлар ўзимизга тўғри баҳо бера олсакгина келажак авлодга ибрат бўла оламиз. Ана шундагина уларни келажакка муносиб этиб тарбиялай оламиз. Кишининг ўзига ўзи тўғри баҳо бериши юқори мафкуравий кишига хос ҳислат. У чиндан ҳам марднинг иши”, деб юрибман. Сен қ.б.-ни бир даврнинг кишиларимиз деб, ўз ёнимга қўйииб ўтирибман. Бу фикр мутлақо нотўғри экан. Сен ҳеч қачон менга яқинлашмас экансан. Афсус, нима ҳам дейман, арпа ҳам (аслида сени арпага ўхшатиш ҳам юқори баҳо), буғдой ҳам бир далада озуқланади, аммо улардан ҳеч вақт бир хил нон пишириб бўлмайди. Уларнинг биридан зоғора, бошқасидан бўрсилдоқ буғдой нон пишади. Тарихий танназулга мувофиқ зогора нон итга ёки хўкизга берилади. Демак, сен хўжайининг учун ким эканлигинг шундан келиб чиқади. Аслида хўжайининг ҳам ўша ҳамирдан. Силар бир-бирингга жуда мос ва хос зотсилар.

Қ.б., сен ҳам онда-сонда газета-мазета варақлаб турасан, шеқилли. Ёдингда бўлса, бир вақтлар молбоқарлар, сутсоғувчилар, аравакаш-у, даллоллар ва ҳ.к. ва ҳ.к.лар номидан Д.Сахаровни қоралаб ёзилган хатларни совет матбуоти чоп этишган эди. Сенинг бу “ижодинг” ҳам ўша номаларга жуда ўхшаб қолибди. Э, айтгандай, асл авторлар ҳали ҳам ўша-ўшаларда, ахир. Бу хатни қ.б.ча сен ёзганинг йўқ, бундай хат ёзишнинг уддасидан ҳам чиқа олмайсан. Чунки сен ҳамиша бировларнинг ёзиб берганига имзо чекиб кун ўтказиб келмоқдасан. Силарнинг “илмий ишларинг” ҳам ўзгалар қули билан ёзилган. Шунинг учун ҳам сенга бунақа жавобларнинг унчалик ҳам таъсири ва аҳамияти йўқ. Аммо нима ҳам қиламан, сенда ҳам табиатан менда борига ўхшаш нарсалар (кўз, соч, тил ва шу каби Аллоҳ бермиш белгилар) бор-да. Шунданми, ҳайтовур, кўнгил қурғур қўймади, бирор нарса ёз деяверди. Натижада, мана шу бир варақ, тарихий асар пойда бўлди.

Қ.б.лар силарга қўшимчасини (силарнинг тилларингда д.п.сини) иншооллоҳ, тарих пешоналарингга бир парча қилиб ёпиштирар. Саломига яраша алиги билан А.Йўляхшиев.“

Самаркандлик “ҳамкасбларимнинг” “иншо”си босилган газетанинг бизга факсланган парчасини ўқиганим ҳамон юқоридаги жавобим қоғозга тушди. У 1994 йили қандай ёзилган бўлса худди ўшандай бу ерда ҳам таҳрирсиз келдирдим.

Қизиғи шундаки, бу жавоб биринчи бўлиб И.Жумановнинг қўлига тегди. Муаллифларнинг бошқаларига етказиш имкони бўлмай, уларга бу жавоб хат етмади. Аммо Жуманов бу хат ҳаммага етказилган бўлса керак деб тушунган шеқилли, у хатни чала-пула, ўқир-ўқимай давлат хавфсизлик комитетига топширган. Шундай қилиб, Ўзбекистон хавфсизлик комитети архивида бу жавоб хатнинг якка-ягона нусхаси соқланмоқда. У ҳам бўлса шахсан коммунист Жумановнинг ўз қадрдон комитетига топширган нусхадир. Ҳа-да, эҳтиёткорлик яхшида, борди-ю бошқа бири Жумановдан аввал хатни топшириб қўйса нима бўлади? Проректордан илгарида, ундан илғорироқ яна бирортаси бўлиши мумкинми, ахир?

Ана, қаранг, бу ҳам аслида мафкура. Аммо тушуниб бўлмас мафкура. Тўғрироғи бу қўрқоқлик мафкураси. Биз буни юқорида таъкидладик. Кишилар “менга тегмаса” бўлгани касалига дучор бўлган, дедик. Уларнинг советлар замонида яна бир ўргангани ана шу ташимачилик, шикоят, думалоқ хат ёзишдир. Уларнинг тарбияси шу. Ахлоқи шу. Бу воқеа, ўзини профессор, олимман, деб ҳисоблаган бир кимса билан содир бўлмоқда. Ўзбекистондаги бечора у оддий кишилар ҳақида нима ҳам дейиш мумкин?

Шундай қилиб, бу икки мақола ҳам, яъни “Бировнинг араваси” ва “Мафкура назариётчиси эмиш...” мақолалари республика марказий матбуотида эълон этилди. Маҳаллий ахборот органлари ҳам бу ишдан четда қолишмадилар. Айниқса, бу ишда Самарқандликлар фаол қатнашдилар. Масалан, вилоят газетаси “Зарафшон"да менинг ҳақимда “Яхши йўлдан тойган Йўляхшиев” памфлети босилди. Бу “асар” муаллифлигига даъвогар ўз исмини Эломонов деб атаган. Аммо Самарқанд вилоятида шундай бир исми шарифда бирорта мухбир ёки ёзувчи, ёзар топилармикин?! Билмадим, балки, бу исм “Зарафшон” газетаси муҳарири Ҳабибулла Темировнинг коммунистик “кличкаси"дир. Нима бўлганда ҳам асл муаллиф бироз тарихдан уялганга ўхшайди. Чунки у ўзининг асл исмини расмий равишда эълон эта олмапти.

Мазкур, “қимматли” асарни ўқиган ўқувчилар унинг накадар уйдурмалигини кўришиб, унга қарши раддия ёзишибдилар. Улар ўз раддияларини “Зарафшон” газетасига ҳам йўллашган, албатта. Аммо газета бу раддияни босиб чиқармаганлар. Ўзбекистон Республикаси матбуот ҳақидаги қонунда эса, ахборот воситаларида босилган ҳар бир маълумотга тегишли қарши тараф фикрлари ҳам матбуотнинг ўша воситасида эълон қилиниши зарурлиги кўрсатилган. Бу воқеа, Ўзбекистонда қонун бошқа ва ҳаёт бошқалигини ҳамда менинг мақоламда келтирилган фикрларнинг тўғрилигини такрор исботлайди.

"Зарафшон"да босилган “қимматли” асарга қарши раддия “Яхши йўлдан тойган Йўляхшиев” памфлетини ўкиб....” деб аталади.

Бу раддияни “БИРЛИК” газетасинннг 1995 йили апрел ойида чоп этилган янги нашри эълон қилган. Унинг ўша газета матни бу ерда келтирилмокда. Аммо мақоланинг мазмуни, жумла тузилишлари оз бўлсада ўзгартирилмаган. Муаллифлар стили тўла ўз ҳолича сақланган.

Хуллас, мақола қуйидагича бошланади:

"Озодлик” радиосидан “Бирлик” халқ ҳаракати Самарканд вилоят Кенгаши Раиси Алибой Йўляхшиевнинг “Ўзбекистон нимага суянади?” мақоласини унинг овозидан эшитганимиз, А.Йўляхшиевни кўпдан бери билганимиз учун ушбу памфлетни “Зарафшон”, “Халқ сўзи” ва “Узбекистон овози"да босилган Алибой Йўляхшиев ва унинг радио орқали чиқиши хусусидаги бошқа мақолаларни ўкиб, биз ҳам ўз фикр-мулоҳазаларимизни айтишга жазм қалдик.

Памфлет Ўзбекистондаги ҳозирги ижтимоий-сиёсий аҳволни, расмий сиёсат руҳиятини ўзида ҳар томонлама пишиқ, тўла мужассамлаштирган. Муаллиф А. Йўляхшиевнинг мақоласидан мисоллар келтириб, ўзича талқин ва таҳлил этади ва ўқувчида Йўляхшиев ва унинг фикрларига нисбатан салбий кайфият уйғотишга ҳаракат қилади. “Болшевизм” даврида коммунизм ғоясига қурилган мафкура кишиларни тўла ғоясизлик, мафкурасизликка олиб келди. Чунки, янги мафкура кишиларда кўникма ҳосил қила олмади. Аммо уларни эски мафкурадан озод қилишга улгурди. Натижада улар ўртада сарсон даражага етиб келдилар. Улар маънавиятсиз, мафкурасиз, очиғи бир махлуққа айланиб қолдилар”. Йўляхшиевнинг бу жумласини муаллиф, “Хуш, қалай? Зўр хулосами? Ё сиз ғазабландингизми, азиз муштарий? “Бу жиннихонадан қочган бемор-ку, дедингизми?” дея изоҳлайди. Йўқ, муҳтарам муаллиф, биз бу жумлани радиодан эшитганимизда ҳам, газетангизда ўқиганимизда ҳам ғазабланмадик. Ахир, Йўляхшиевнинг гапирганлари ҳақиқат-ку. Коммунистик мафкура, қанча ҳаракатлар қилинмасин, халқимизнинг қалб мулкига айланмади. Масалан, “сотсиалистик мулкни кўз қорачиғидек асраш”, уни кўпайтириш ҳақида ғамхурлик қилиш ақидасига самимий амал қилувчи киши камдан кам топилар эди. Ундай одам жамиятимизда “ола қарға” эди. Эски, анъанавий мафкура ва ахлоқ нормаларининг емирилгани ҳам рост. Кишилар ўртасидаги меҳр-муҳаббатнинг сусайгани, миллий ғурур, орият  туйғуларининг йўқолганини кўпни кўрганлардан кўп эшитганмиз. “Махлуқ” иборасига келганимизда эса, ҳақиқатан, маънавиятсиз, мафкурасиз инсоннинг ҳайвондан нимаси фарқли? “Мустақиллик тушунчаси ғоя, идеал бўлмай, у миллий озодлик учун кураш жараёнининг маълум бир вақт оралигидаги унга эришиш мумкин бўлган қисмидир, холос.” Бу жумла хусусида, албатта, баҳслашиш мумкин. Лекин, памфлет муаллифи Алибой Йўляхшиевни шу жумласи учун нодонга чиқариб, бироз ошириб юборган, шеқилли. Ахир, “идеал” деганда, одатда, эришиш ўта қийин ёки умуман эришиш мумкин бўлмаган мукаммаллик тушунилади. Инсон, инсоният доим камолотга интилиб яшаши керак. Жамият мафкураси эса, ўшандай марраларни белгилаши керак. "Маълумки, Ўзбекистон узоқ вақт мустамлака шароитида қолиб келди. Шунинг натижасида халқда қуллик хусусияти жуда чуқур илдиз отди. У ғояни, мафкурани тушунмайди. У халқни маънавият, қадрият, мафкура, ғоя каби тушунчалар унча қизиқтирмайди.” Бу гапнинг тўғрилигини памфлет муаллифи тан олади, шеқилли, “қадрият, мафкура, ғоя каби тушунчаларга қизиқмайдиган одамларга “қайси ғояга сиғиниш керак"лигини тушунтириб ўтиришнинг фойдаси бормикин?” деган киноя қилиш билан кифояланади.

"Аслида, маънавият ҳисси ва қадриятлари ўз ўрнига қўйилган эркин, озод инсоннинг нони ҳамиша бутун бўлишини Ўзбекистон халқи ҳали тушуниб етмайди. Шу сабабли ким ҳозир кўп овқат ваъда қилса, ўшани доҳий ҳам, пайғамбар ҳам деяверади. Уни ҳатто “худо” деб юборишлари мумкин. Ана шулардан келиб чиқиб, Ўзбекистонда бугун жамият тузилмаган деса бўлади. У ерда, “Ўзбекистонда” фақат советлар империясидан қолган партиявий хўжайинлар гуруҳи, қорин тўйдиришдан бошқа ғами йўқ хизматкорлар мавжуд, холос. Уларнинг биррортаси ҳам мафкура нималигини тушунмайди. Масалан, ўғил отани бемалол алдайверади. Ака-ука, қариндош-уруғ, диндош, ватандош тушунчалари ва уларнинг бир-бирига содиқлиги, меҳрибонлиги кулгили бир ҳол”. Муболағалироқ бўлсада, лекин бу гаплар, асосан тўғри. Бизда камдан-кам одам ҳокимиятдан, ҳокимият эгаларидан қўрқмай, уларнинг муруввати илинжида бўлмай яшайди. Аксарият фуқаро ҳокимият ёки унинг эгалари томонидан ҳақ-ҳуқуқлари поймол қилинган такдирда ҳам “сен нега бундай қилаяпсан?,” демайди, шундай дейиш кўпларнинг хаёлига ҳам келмайди. Бундай ҳолни бизда баъзилар “шарқона андишалик, улуғларга ҳурмат”, дея ижобий баҳолашадилар. Памфлет муаллифининг бу жумладан “Йўляхшиев халқни ўз ортидан эргаштиришга даъват этмоқда”, деган хулоса чиқаришига келсак, бу унинг иши; бир гапдан ҳар ким ҳар хил хулоса чиқариши мумкин. Қаловерса, ҳар қандай киши халқни ўз ортидан эргаштиришга чақириш ҳуқуқига эга. Мавжуд ҳокимиятни куч билан ағдаришга чақириш бундан мустасно, албатта. Йўляхшиевнинг чиқишида келтирилган жумлаларда бошқа гаплар ҳам кўп эди. Уларнинг ҳаммасини бу ерда келтириш, уларни бирма-бир таҳлил қилиш имконимиз йўқ. Унинг сиёсатга аралашиш тарихи ҳам мақолада ҳажв қилинади. Кўпчилигимиз Йўляхшиевнинг талабалик йилларидан то бугунга қадарги ҳаёт йўлининг жонли гувоҳи бўлганимиз учун шу хусусда озроқ тўхтолмоқчимиз.

Бизларнинг талабалик йилларимиз эллигинчи йилларнинг охири, олтмишинчи йилларнинг бошига тўғри келди. Ўшанда биз кўпчилигимиз газета ва китобларда нима ёзилса, ўшанга ишонар, коммунизмнинг ғалаба қозонишига ҳеч шубҳа қилмасдик. Йўляхшиев эса, бизга шуро расмий идеологиясининг ёлғонлигини, коммунизмнинг сароб эканлигини, партияда, ҳукуматда сўз билан иш бирлиги йўқлиги хусусида кўп гапирар эди. Кейинчалик ҳам, кўпчиликка КПСС абадийдек туюлиб юрган даврларда, у киши “КПСС қўлидан ҳокимият кетган куни, СССР деган нарса ҳам тирқираб тарқаб кетади”, деб башорат қилган эди. Алибой Йўляхшиев ҳамиша, одамлар кўнглидагини тилига чиқара олмай юрган кезларда ҳам, ижтимоий тизимнинг ярамаслиги туфайли жамиятимизда порахўрлик, ўғирлик, кўзбуямачилик ва шунга ўхшаш иллатлар авж олиб кетганлигини очиқ айтар эди. Унинг “Бирлик” ҳаракати сафига кириб қолганига келсак, айтиш қийин: у “Бирлик"ни топдими ёки “БИРЛИК” Йўляхшиевни топдими. “Бирлик” халқ иродаси билан майдонга келди. Унинг сафига қўшилганлар орасида ҳар хил одамлар бор эди. Лекин уларнинг аксарияти қаҳрамонлик даъвоси билан эмас, Ватан, халқ олдидаги бурч даъвати билан Ҳаракатга қўшилган эдилар. Қолаверса, “Бирлик” сафига кириш ўша вақтлар маълум журъат-жасоратни, фидойиликни талаб қилар эди.

Алибой Йўляхшиев “Бирлик"нинг вилоят ташкилотига раҳбарликни ариза бериб ёки зўровонлик билан қўлга киритган эмас. У “БИРЛИК"нинг Самарканд вилоят ташкилоти 1-конференсиясида муқобиллик асосида раислликка сайланди. “БИРЛИК"нинг вилоят раҳбари сифатида унинг хизматлари анчагина. Ташкилотни тузиш, унинг ишини ташкиллаштириш бўйича қилинган “қора меҳнат"дан ташқари “Республикада, жумладан, Самарқанд вилоятида барча янги ижтимоий сиёсий уюшмалар фаолияти қатъий назорат остига олинганлиги” туфайли эмас, айни Йўляхшиев ва унинг сафдошлари саъй-ҳаракатлари туфайли бир неча марта талабаларнинг стихияли (балки “қора кучлар” махсус уюштирган) чиқишлари тинч бартараф этилди. Уларнинг бу хизматлари учун ўз вақтида мақаллий ҳукумат раҳбарлари қизғин миннатдорчилик билдиришган эди.

Йўляхшиев тимсолида мухолифатни шошқалоқликда айблаб, памфлет муаллифи “Етти ўлчаб бир кес”, “Мусулмончилик аста-секин” мақолларини келтиради. Лекин “Хайрли ишнинг эртаси маъқул” ҳам дейди дано халқимиз. Бундан шошқалоқ бўлиш керак, тадрижий йўл туриб “револютсион” йўлдан бориш керак деган хулоса келиб чиқмайди, албатта. Яна “Ақлни ишлатмаганнинг оёғининг шўри бор”, деган мақол ҳам борки, унинг маъноси-ақлни ишлатмаган яқин йўл туриб узоқ йўлдан юради, демакдир.

Энди “буюклик” васвасаси ҳақида. Бизнингча, бу “касал“га оз бўлса-да мубтало бўлмаган соғлом ақлли одам бўлмаса керак. Лекин ҳар қандай сиёсатга аралашишни “буюклик касали"нинг хуружи, деб баҳолаш ҳам тўғри бўлмас. Ватанпарварлик, бу сиёсий тушунчадир. Ҳар бир онгли фуқаро ватанпарвар, ҳар бир зиёли миллатпарвар бўлиши, бинобарин, у сиёсатга аралашиши шарт. Бундай аралашишнинг шакли ва қўлами ҳар хил бўлиши мумкин.

Памфлет муаллифи А.Йўляхшиевнинг университет раҳбарлари ҳузурига кириб “... энди сиёсат билан шуғилланмайман, менга фан билан шуғилланишга шароит яратиб беринглар” деб мурожаат қилганини унинг юзига солади. Аммо Сталинча катағоннинг кўплаб қурбонлари қийноқлар азобидан кутилиш, оила аъзолари ва қариндош-уруғларини таъқиб ва тазйиқлардан қўтқариш учун ўзларига ўзлари туҳмат қилишгача бориб етганларини биз энди тарихдан аниқ биламиз. “Ҳозирги, янги ижтимоий, сиёсий уюшмалар фаолияти қонун даражасида қатъий назорат остига олиниши” Сталин қатағонининг айнан ўзи бўлмаса ҳам улар ўртасида ўхшашлик йўқ эмас?!

Памфлетни ўқиш жараёни ўша даврлардаги бир тарихий хужжатни эсга солди. “Звезда” журналининг энг қўпол хатоси-ўз саҳифаларини Зошченко ва Ахматова бадиий “ижодиёти” учун бериб қўйганлигидир... Зошченко совет кишиларини бекорчи ва ярамас, тентак ва анқов кишилар тарзида тасвирлайди. Зошченкони совет кишиларининг меҳнати, уларнинг куч-қудрати ва қаҳрамонликлари, уларнинг юксак ижтимоий ва маънавий фазилатлари мутлақо қизиқтирмайди... Манфаатпараст ва пасткаш киши сифатида Зошченко турмушнинг энг разил ва майда-чуйда томонларини кавлаштиришни ўзига доимий мавзу қилиб олган. ... Ахматова ёзган шеърларнинг фикр доираси ниҳоятда чекланган бўлиб, хилватхона билан ибодатхона ўртасида сарсон бўлиб юрган хонимнинг ишвасидан иборат...” Бу парча А.А.Ждановнинг “Звезда” ва “Ленинград” журналлари тўғрисидаги маърузасидан олинган.

Биз А. Йўляхшиевни, янги замон Маркси ёки Ленини, демоқчи эмасмиз. У киши ҳам ўзимизнинг орамиздан чиққан, ўзимиздек бир инсон (буни унинг ўзи ҳам ҳамиша таъкидлаб келади) бўлиб, у ҳам хато-камчиликлардан, инсонга хос нуқсону, ғўрликлардан ҳоли эмас. Бенуқсон, беайб фақат Яратганнинг Ўзи, дейдилар, ахир.

Сиёсат билан шуғилланиш, сиёсий қараш ҳаммамиз учун янги фаолият. Шу вақтгача ҳатто бевосита сиёсат зинапоясида ўтирганлар ҳам аслида, сиёсат билан, уни ташкил этиш билан шуғилланган эмаслар. КПСС ва Совет Ҳукуматининг ташқи ва ички сиёсати Московда ўтирган махсус гуруҳлар томонидан юритилар эди. Бизнинг “сиёсатчилар” эса, уни маъқуллаш ва мақташ билан банд бўлар эдилар. Бугунгилари ҳам улардан фарқли эмаслар. Сизнинг ҳам, муҳтарам ''Эломонов'', гарчи тўнингиз ўзгарган бўлсада, қиёфангиз, дилингиз ўша-ўша...”

Бу хатни ёзган дўстларга кўп миннатдордорчилик изҳор қилишни ўз бурчим, деб биламан. Мен Ватандан узоқларда қанчалар қийинчиликлар чеккан бўлсам, улар ана ўша софдил, меҳрибон дўстларнинг умид ва ишончлари олдида ҳеч бир нарсага арзимасдир. Шу дўстлар ҳурмати, халқнинг келажакдан кутаётган яхши умиди йўлида қўлимдан нима келса бундан буён ҳам ҳеч иккиланмасдан уни адо этишда давом этаман.

КЕЛАЖАКНИНГ ҒОЯВИЙ АСОСЛАРИ ҲАҚИДА ФИКРЛАР

Такдирнинг тақозоси билан советлар империяси (рус мустамлакаси тарқаб кетди) қулади, вайрон бўлди. Унинг оқибатида жаҳон харитасида бир қатор янги давлатлар, жумладан мустақил Ўзбекистон давлати ҳам пайдо булди. Аммо мамлакатда совет давлат системаси ва тизими сақланиб қолинди. У давлат тузумини бошқарувчи гуруҳ бу мамлакатда коммунистлар партияси ўз номинигина ўзгартса етар, деб ҳисобладилар. Аммо улар коммунистик сиёсий режимнинг ғоявий моҳиятини сақлаб қолишга уринди ва унинг уддасидан ҳозирча чиқа олмоқда. Мамлакат аҳолиси эса узоқ муддат мустамлака асорати натижаси ўлароқ камбағал, маданий ва маънавий жиҳатдан қолоқ ҳолича қолмокда. Чунки бу режим учун халқнинг шу аҳволи қулайдир. Мамлакатнинг ижтимоий ва сиёсий характеристикаси қисқача мана шудир.

Мамлакат ҳукумати ҳамон янги рағбатлантирувчи ташаббус билан чиқа олмаётир. Мамлакат аҳолисининг зиёли ҳисобланмиш қатлами қорин тўйдиришдан ўзга ишга ярамаётир. Қорин тўйдиришни ҳам нуқул ҳаром йўллар билан меҳнат қилмай бир-биридан умариш йўллари билан амалга оширишга уринишадилар. Шунақа, тарбиячилар ва ҳукумат бошқарувчилари ҳалолликдан йироқ, фуқароси қошшоқ вазиятда бўлган бир мамлакатнинг келажаги ҳақида, у келажакнинг ғоявий асослари ҳақида ўйлаш ва бирор бир мулоҳазаларни ўртага чиқариш, кескин хулосалар ясаш жуда муҳим ва шу билан бирга мураккаб муаммо эканлиги ўз, ўзидан кўриниб турибди.

Инсоният тарихига назар солсак, қатор мамлакатларнинг мустамлакачилик истибдодидан қутулиш жараёнини кузатамиз. Масалан, ХХ асрнинг иккинчи яримида Африкада бир қанча мамлакатларнинг мустақилликка эришиш жараёнини кузатиб қарайлик.

Маълумки, бу жараён узоқ йиллар давомида турли йўналишларда, ҳатто бир қатор мамлакатларда қонли курашлар ила кечди. Ҳозир эса, қитъада деярли барча мамлакатлар мустақил деса бўлади. Бу мамлакатларда мустақиллик кураши узоқ давомли бўлганлиги сабабли, бу кураш давомида маълум бир давлатчилик тизимлари ҳам ўз навбатида шаклланиб борди дейиш мумкин. Шунинг учун уларнинг кўпчилиги мустақилликка эришиш билан бирликда ўз давлат системаларига ҳам эга бўлишдилар.

Совет империяси ҳудудида юзага келган янги мустақил давлатлар эса, бундай жараённи ўз бошларидан кечирмадилар. Бу ерда бошқа бир алоҳида вазият вужудга келиши натижасида советлар иттифоқи торқатиб юборилди. Шу сабабдан бу давлатлар, жумладан Ўзбекистон ҳам торқатиб юборилаётган советларнинг бир бўлаги сифатида автоматик равишда мустақил бўлиб қолди. Шунинг учун бу давлатлар мустақил давлат сифатида чинакамига шаклланмоқ учун, ўз давлат қурулишига эга бўлмоқ учун улар ўз йўлларини танлашлари лозим. У йўл қайси, қандай йўл бўлади?

Ҳар қандай мустақил Давлатнинг умумий сиёсати (сиёсий тузум, иқтисодий ва ижтимоий сиёсат), яъни Давлат сиёсий системаси маълум бир ғояга асосланади ва унга суянади. У ғоя эса, бутун сиёсатнинг устуни вазифасини бажармоғи зарур. Бу ғоя қандай ғоядир, у қандай бўлмоғи лозим? Бу масалалар ғоят мураккаб ва ҳаёт учун жуда зарур муаммолардир. Янгидан Мустақил бўлган Давлатлар бу муаммоларнинг ечимини мутлақо билмоқлари ва топмоқлари шарт. Афсуски, мустақил Ўзбекистонда бу муаммоларнинг ҳозирча ечими топилганича йўқ ва уни топишга, ундай масалани ҳал етишга уриниш ҳам йўқ. Мамлакатнинг бугуни ва келажак такдири эса, айни шу муаммоларга қандай ёндашиш ва уларни тўғри ҳал этишга бевосита боғлиқдир.

Бизнинг фикримизча саналган муаммоларнинг асосида ётган асосий ғоя эса, бу миллий давлатчилик ва миллий бирлик ғояси бўлмоғи лозим. Биз, Ватаннинг ҳақиқий мустақиллигини иставчилар ғояси Миллий давлатчилик ва Миллий бирлик ғояси бўлмоғи керакдир. Биз ана шу ғоя асосларини яратиш устида ишламоғимиз зарур.

Дарҳақиқат, мустаҳкам иқтисодий ва сиёсий системага эга бўлган том маънодаги Мустақил Давлат яратмоқ учун чуқур ғоявий асос(фундамент) зарур. Бундай ғоя, исломий таълимни ўзида мужассамлаштирган миллий бирлик ғояси бўлиши мумкин ва шундай бўлиши  шарт. Аммо Ўзбекистон бугун маънавий ва ғоявий жиҳатдан ҳам ниҳоятда қолоқ ва қошшоқ аҳволда қолмокда. Ўзбекистон бугун иродали, яратувчилик хусусиятига эга, мустаҳкам миллий бирлик ғоясига суянган ватанпарварларга, сиёсий ва ижтимоий жиҳатдан чинакам мустақилликка суянадиган, чуқур илмий ишланган, ахлоқий (исломий) жило берилган реал дастурга, миллий, озод ижодкорликка муҳтождир.

Биз ўзимизни ватанпарвар, зиёли ҳисобласак, айтилган муаммо устида жиддий мулоҳаза юритиш ва уни ҳал этмоқ учун ижодкорликка интилишимиз лозим.

Бизнинг бой тарихимиз, соф ва тамоман исломий маданиятимиз бор. Бизда тарихий давлатчилик удуми мавжуд. Бу удум-буюк Турк давлатчилигидир. Шу сабабдан биз янги давлатчилик асосини яратмоқ учун энг аввал ўз сиёсий ва маданий ўтмишимизни қунт билан ўрганишимиз лозим.

Сўнгги икки асрга яқин мустамлакачилик даври давомида, айниқса кейинги 70 йиллик коммунистик истибдод натижасида вужудга келган баъзи маданий ва маънавий кўникмалар, психологик ўзгаришлар, динга эътиқодсизлик ва лоқайдлик келажак учун мўлжал ва янги Ўзбекистон давлатчилиги учун ғоявий ва маданий асос бўла олмайди. Буни жуда очиқ ва равшан тушуниб етмоқ шарт. Бугунги Ўзбекистонда диктатура ўрнатиб ва уни сақлаб қолишга уринаётганлар, ўзларининг ахлоқсиз, бузук ва ярим чала маданиятларини йўналтирувчи ғояга (идеологияга) айлантиришга ҳаракат қилаётганлар бу қилмишлари билан келажакка ниҳоятда катта хавф солмокдадир.

Исломий ахлоқ билан суғорилган миллий бирлик ғояси, халқнинг қайта тикланиш шакли ўз тарихидан, маданиятидан келиб чиқиши, унинг миллий ватанпарлигига асосланиши, у ўз муаммоларидан туғилиши керак. Ана шундагина бу ғоя халққа маъқул бўлади, уни жонлантиради, ўзини эркин, озод сезишига кўмақлашади. Шуни ҳам билиш керакки, инсоният тарихи бу соҳада аниқ тайёр кўрсатмалар бера олмайди. Аммо тарих узоқ замон синовларидан ўтган мўлжал ва ибрат олишга арзийдиган жуда муҳим маълумотларга бой, албатта. Шунинг учун янги Ўзбекистон давлатчилигини ва унинг келажагини яратишда биз бой маданий тарихимизни чуқур ўрганишимиз ва унга суянишимиз зарур. Ўтмишни ўрганишда, маданиятли, маънавиятли бўлишда ташкаридан бирор кимса ёки қанақадир маблағ(инвеститсиялар) ёрдамчи бўла олмаслигини ҳам яхши тушунишимиз керак. Бунда фақат ўз ақлимиз ва кучимизга ишонишимиз шарт. Шу сабабдан ҳам бу ниҳоятда улкан ижодий бир вазифа. Биз унинг аҳамиятини заррача камайтиришга йўл қўя олмаймиз.

Бу масалада, бу муаммони ҳал этишда қийинчиликлар, тўсиқлар борлиги аҳамиятсиздир. Бу муаммони ҳал этишни Ўзбекистондаги бугунги давлат режимига ва унинг тугатилишига ҳам бевосита боғлаб бўлмайди. Яъни аввал Ўзбекистондаги реаксион режимни қандай бўлмасин тугатайлик, ундан сўнг бошқа масалаларни кўраверамиз шаклида иш қилиб бўлмайди. Ваҳоланки, Янги ғоянинг яратилиши реаксион, мустабид давлат режимининг битишини тезлаштирадиган муҳим фактордир.

Масалан, ўз вақтида, бундан бир неча йил муқаддам мамлакатнинг мустақиллиги учун кураш бошланганда кўпчилигимизда “мустақилликка эришайлик”, кейин кўрармиз, келажак учун, мустақил Ўзбекистон учун ўзаро келишиб бирор йўл топармиз каби мулоҳаза кучли эди. Шунинг учун у замон мустақил Ўзбекистон давлатчилиги, унинг иқтисодий, сиёсий-ижтимойи сиёсатининг асослари, айниқса унинг миллий, маданий, ҳатто диний, умуман ғоявий (мафкуравий) асоси ҳақида бирорта режавий дастурга эга бўлишга ҳаракат кам бўлган эди. Мустақилликка эришилди ҳам, аммо Ўзбекистон давлатчилиги, унинг келажаги мавҳум бўлиб қолаверди. Демократия, озодлик, эрк каби тушунчалар яна орзулигича қолиб кетаверди. Ҳокимият тепасида эса ғоясиз, маданиятсиз гуруҳ сақланиб қолаверди. Улар бугун ана шу ўз ярим-чала маданиятини келажакка асос қилиб олишга ҳаракат қилишмоқда. Бу ахлоқсиз, маданиятсиз мафкуравий авантюранинг олдини олмоқ мақсадида биз янги миллий бирлик ғоясини ишлаб чиқишимиз ва кенг оммалаштришимиз зарур.

Шундай қилиб, бизга ғоя, миллий ғоя зарур. Узоқ йиллар, асрларга мўлжалланган миллий давлатчилик ғояси зарур. Бу ғоя тарихий, миллий  ва диний асосни четда қолдирмаган бўлмоғи шарт. Бу ғоя турк қалбидан, тарихидан, унинг маданий ва маънавий бойлигидан ташкил топиши керак. Бу ғоя туркларнинг ўтмиши ва келажаги ҳақида очиқ-равшан тасаввурга эга бўлсин. Бу ғоя туркларнинг, турк ўзбекларининг узоқ даврларга мўлжалланган ҳаётий такдирларини ёритиб, уларга доим тетик руҳ бағишлаб турсин.

Бу ғоя турк миллий бирлик ғояси ўлароқ яна нималарни ўз ичига олмоғи керак ? Бу ғоя ўзбекларда энг аввал туркий миллий, маънавий хусусиятларни тарбиялашдан, ватанпарварлик, турклар мардонаворлигини, жанговарлигини, исломий озодлик, эркни тушуниш даражасига кўтарилиш йўлини танлашдан иборатдир. Мана шу, менимча энг муҳим ва бош масаладир. Бу чинакамига муҳим ва чуқур ижодий муаммо. Бу чиндан ҳам асрларга татир масаладир. Дарвоке, турк миллий бирлиги масаласи бу буюк келажакдир. Аммо бусиз Ўзбекистон асрлар оша мустақил давлат бўлиб қололмайди, у ҳақиқатан қайта тикланмайди, том маънодаги буюк давлатга айлана олмайди. Миллий бирлик вужудга келтира олмаган буюк Тимур даври, буюк Усмонлилар даври бунга яққол мисолдир. Ўша замонларда буюк империялар майдонга келтирилди, аммо давлатчилик асосида туркийлик, туркий миллий бирлиги асосий ғоя сифатида ривожланмаганлиги сабабли у империялар, у давлатлар инқирозга учирадилар, қуладилар.

1. Тарбия масаласи.

Биз истаётган ғоя, турк миллий бирлиги ғояси узоқ вақт давомида миллий тарбияни изчил йўлга қўйиш ва чинакам тўғри давлат миллий сиёсати орқалигина амалга ошади. Демак, бунда энг олдинга тарбия масаласи, айниқса миллий тарбия масаласи чиқади, бу муҳим аҳамият касб этади. Шу билан бир қаторда тарбия, миллий тарбия нуқул ўзбекчиликни бўрттириш, уни авж олдириш бир томонлама тарбия, кўпроқ бу маҳаллийчиликка хос бўлиб қолади. Тарбияда, миллий тарбияда, умумий туркчилик, туркийлик, асли турклик асосий ўринни эгаллаши керак. Биз ўзбеклар умум туркларнинг ажралмас бир қисми бўлиб, турклигимизни тушуниб етмоғимиз шарт.

Маълумки, бу ишда биз ўз-ўзимизни қайта тарбиялашимиз ва бунда чидам, ирода кўрсатишимиз керак бўлади. Бундай тарбия билан дарҳол шуғилланмоқ асосий мақсадлардан бири, балки энг муҳими ҳисобланади. Чунки, миллий бирлик бўлмаса, тарбия, миллий тарбия етарли бўлмаса мамлакатимиз, жумладан Руссия истибдодидан энди қутулган турк жумхуриятлари яна қайта мустамлакачилик асоратига (Руссия бўлиши шарт эмас, албатта) тушиб қолиш хавфи тугаганча йўқ. Буни ҳеч ёддан чиқариб бўлмайди.

Биз барча турклар, бир мамлакатга, бир давлатга бирлашмасакда, ўзимизни бир эл, бир миллат деб билиш даражасига кўтарилишимиз келажакнинг энг муҳим ва асосий ғояси эканлигини тушуниб етишимиз керак ва бу йўлда чидам ва ирода ила ишлашимиз, сиёсат юргизишимиз мутлақо зарур. Ана шу бизнинг асосий ғоямиздир. Ана шу келажагимиз асос тошидир. Бошқа ҳолда биз давлат сифатида ҳам, миллат сифатида ҳам ночор қоламиз. Ана шуни тушуниб етишлик ватанпарварликдир. Аммо бундай ватанпарврликни, бундай умум туркий ватанпарварликни, миллий туркийликни тарбиялайдиган тарбиячилар, қадрлар лозим. Бундай тарбиячилар ролида барча турк давлатлари(Туркия, Ўзбекистон, Козогистон, Киргизистон, Озорбайжон, Уйгуристон, Татаристон, Башкиристон) илм одамлари, олимлари, бутун зиёли кишилари баракали ишламоклари зарур. Бунинг учун ҳам ўша мамлакатларда олимлар, зиёлилар янги бир саралашдан ўтмоқлари керак бўлади. Бу саралаш оқибатида танланган тарбиячилар, мутлақо руҳан тетик, иродали, диний эътиқоди мустаҳкам, ақли расо, миллий руҳияти юқори, турк, турклар тарихини яхши биладиган чинакам зиёли инсонлар бўлмоқлари зарурдир. Чунки улар умумий туркчиликни, чуқур исломий эътиқодни тарғиб этиши ва тарқатиши, лозим бўлади.

Бу ишнинг мураккаб ва муҳимлиги шубҳасиздир. Аммо биз бу ишга дарҳол киришмоғимиз, уни орқага қайтмас жараёнга айлантиришимиз шарт. Бу ишни амалга ошира олсак, унинг натижалари асрлар оша келажак авлодларни тарбиялаб етиштиришда ўз аҳамиятини кўрсатажак.

Миллий бирлик ғояси, умум туркийлик ғояси, туркий миллийликни яратиш ғояси сиёсий шиор ҳам, сиёсий дастур ҳам эмаслигини алоҳида таъкидлайман. Аммо бу ғоя - йўналтирувчи, бошқарувчи, чинакам ижодий ғоялиги аниқ. Шу сабабдан у шиор ва дастурдан анча улкан, хилма-хил дастур ва шиорлардан кўп чуқур ва олий мақсадларни кўзда тутади. У ғоя миллий шиор ва дастурларни ўз ичига олиб, бугундан бошлаб, узоқ-узоқ келажак мақсадларга қаратилгандир. Чунки унда бугуннинг миллий мустақиллик шиори ҳам, келажакда буюк эл, миллат даражасига кўтарилиш шиори ҳам жой олган. Бу ғоя учун курашадиган ва муҳаққақ ютуқларга эришадиган кишилар туркийликда (туркчиликда) тарбияланган ва шу руҳда чиниққан бўлмоклари керак. Улар биз юқорида санаган ва ундан бошқа юртлардаги турклар орасида ҳам бир-бирларини топишлари, ўзаро келишувлари, ягона ташкилотга айланишлари шарт. Бундай миллий бирлик ғояси кўпгина сиёсий дастурларга ўлчов(мезон) бўла оладиган имкониятларни сўзсиз ўз ичида сақлайди.

Бундай ғояни амалга оширмоқ учун ва чинакам миллий бирлик вужудга келтирмоқ учун турк жумхуриятларида зиёлилар ва бутун омма онгида умумтуркийлик руҳини, туркчиликни мустаҳкамлайдиган, уни умуммиллий хусусиятга, характерга кўтарадиган тарбия усулларига эга бўлмоқ керак. Давлат сиёсати ва хўжалик юритиш шакллари ўша тарбияга мослашган бўлиши зарур.

Афсуски, бу фикрни қўлламайдиганлар орамизда ҳали анчагина бор. Аммо улар эртасини дуруст кўра олмайдиган, ҳатто Ўзбекистондаги миллий ва иқтисодий муаммоларни ҳам яхши тушуниб етмаган кишилардир. Аммо хоҳлайсизми, йўқми ундан қатъий назар Ўзбекистоннинг, жумладан бошқа турк жумхуриятларининг ҳам келажаги умумтуркчиликнинг ривожланишига бевосита боғликдир. Ўзбекистонда яшайдиган ўзбеклар ҳаётида умумтуркчиликни чуқурлаштириш ва мустаҳкамлаш орқалигина, уларда маънавиятли бўлиш, ўзликни таниш, мустақил, озод ижод этиш, Ватан озодлиги учун кураш, шахс мустақиллиги хусусиятларини юзага келтириш мумкин. Бу эса туркларнинг, жумладан Ўзбекистондаги ўзбекларнинг диний руҳларини жонлантириш ва мустаҳкамлаш, кўп йиллар давомида бузилган, эътибордан четда қолиб келаётган маънавиятини тиклаш билан амалга оширилади. Бундан ташкари бундай тарбия давлатчилик ҳис-туйғуни, фуқаролик бурчни тушунишни чуқурлаштиради, унинг иқтисодни ривожлантиришга интилиш кучига қўшимча самара беради, хўжалик юритиш иродасини янгилайди.

Агар якка олинган кишининг ёки бутун бир эл (миллат)нинг кўнглидаги ижодий тартибни(тарзни), шартли ижодхона, деб атасак, миллий туркчилик хусусиятини тарбиялаш эса, у миллий ижодхонани янгилаш, уни тозалаш, кераксиз икир-чикирлардан озод этиш ва унда софлик, поклик ва барча дурустликларни мустаҳкамлашдан иборат бўлади. Бу масала эса энг муҳим, энг марказий масаладир. Бу энг асосий ва қутлуғ бир вазифадир. Ҳаётдаги барча ислоҳотлар ана шу асосий муаммони ҳал этишга ёрдам берадиган воситалар бўлмоғи керак. Улар умумтуркчиликни ривожлантириш ва мустаҳкамлашга кўмаклашса яхши, унга халакит берса, уни сусайтирса, унда у зарарлидир. Барча турк мамлакатларининг моддий ва маънавий кучлари ана ўша қутлуғ ва шарафли вазифа умумтуркчиликни оммалаштиришга хизмат қилмоғи шарт.

Миллий бирликни чуқур тушунган, умумтуркчиликни миллий характер даражаси, ўз хусусиятининг асосий белгиси ҳисоблаган киши, фуқаро ҳеч бир замон ўзга кишилар асоратига, бундай характерли фуқароси бўлган давлат эса, ҳеч қачон мустамлака истибдодига тушмайди. Ундай халқ асорат, истибдод ҳолга ҳеч бир замон чидамайди, чидай олмайди. Миллий бирлик, умумтуркчилик характери, миллий хусусият даражасига кўтарилмас экан, қўрқув, қуллик ҳисси, очидан ўлмасликка интилиш ҳисси, фақат ҳайвоний нафсни тўйдириш хусусиятининг устунлиги сақланиб қолаверади. Қуллик ҳиссиятидан қутулмаган аҳоли (нуфус) яшайдиган мамлакат бирор бошқа бир мамлакатга муте бўлишга, унга мустамлака бўлишга муҳтож бўлиб қолаверади.

Дарҳақиқат, бугун умумтуркчилик вужудга келмас экан, турк жумхуриятларининг, ҳатто иқтисодий ютуклари етарли бўлсада (аслида бугунги ҳолда унинг ҳам иложи йўқ), уларнинг озод ва мустақил бўлиб қолишлари муаммодир.

Умумтуркчиликни жонлантиришда, уни умум миллийлик даражасига етказишда тарбиянинг, демак, мактабнинг роли мислсиз дедик. Умумтуркчилик миллий характер шаклида мактабда тарбия йўли билан юзага келади. Бундай тарбияни амалга оширмоқ учун умуммийликка келтирувчи, бирлаштирувчи тарбия усули, тарбия йўли бўлмоғи жуда зарурдир. Бундай бирлаштирувчи хусусиятга эга бўлган умумий тарбия, диний тарбия-исломий тарбиядир. Чунки Аллоҳга эътиқод тарбияда алоҳида ўрин тутмоғи лозим. Эътиқоди мустаҳкам одамларда қаноат, чидам, ирода кучли бўлганлиги барчага аниқ. Бундан ташқари чинакамига исломий мактаблар кишиларда ўзаро иттифоқ бўлиш, Яратганга эътиқодли бўлиш, иродали ва қаноатли бўлиш хусусиятларини яхши тарбиялайди. Шунинг учун мактабларимиз, биринчидан умумий дастурлар асосида ишлайдиган, ахлоқ тарбиясида чуқур исломий, илмда кенг дунёвий билимларни ўргатадиган бўлмоқлари зарур.

Ахлоқи исломий, чуқур дунёвий билимга эга умумтуркчилик руҳида тарбияланган муслим кишилар ҳаётга янгича назар соладиган, бу дунёда ўз ўрни ва мақсадини яхши тушунадиган, кўнглида, фикрида иккиланиш бўлмайдиган инсонлар бўлиб етишадилар. Улар ақлли, фаросатли ва иймони мустаҳкам, гўзал хулқли, мушоҳадаси кучли кишилар бўлади. Бундай тарбия кўрган кишилар кўпаявергач, уларнинг таъсир кучи бутун мамлакатлар бўйлаб ҳар бир туркнинг (ўзбекнинг, қозоқнинг, қирғизнинг, татар-башқирт ва бошқа туркларнинг) уйига етиб боради, уни ёритади, албатта. Иймони, эътиқоди мустаҳкам кишида характер ҳам кучли бўлади. У чиндан ҳам сидқидил киши бўлади. Ундай инсон ҳеч қачон иккиланмайди, унга иккиюзламачилик бегонадир. Улар ишониб-ишонмай, севиб-севмай юришдан, ясама зиёлиликдан, хаёлпарастликдан мутлақо ҳоли кишилардир.

Бутун турк жумхуриятлари мактабларида ана шундай тарбияланган кишилар етиштириш келажак мақсадларимиз марказида туриши лозимдир. Тарбияда мактабнинг ролини таъкидладик. Аммо мактаб фақат билим ўргатиш билан шуғилланиб қолмаслиги керак. Чунки билим ўрганиш бу бир ёқлама бўлиб, у масаланинг расмий томонидир. Яъни билим ўрганиш фикрни бир нуқтага тўплаш, ўқиш, ёзиш, ҳисоблаш, тасвирлаш, таҳлил этишни ўрганиш, тадқиқот этиш ва ҳ.к. каби схематик билимлар мажмуасини ўзлаштиришдан иборатдир. Булар ҳаммаси инсонга ва жамиятга жуда зарур бўлиб, у хотирани ўстириш ва бошқа бир қатор мақсадлар учун маълумотлар тўплаш ва уларни ўзлаштиришга имкон беради. Аммо булар чинакам зиёли киши учун тўла кифоя эмас. Бундай маълумот ва билимлар ёмон ва ноинсоф одамларда бўлиши ва уларга ҳам хизмат қилиши мумкин, ҳаётда кўпинча шундай ҳам бўлади. Машхур файласуф Гераклит “кўп билимли бўлишлик ақлли бўлишга ўргатмайди"- деганда мутлақо ҳақли эди. Шунинг учун фақат хотирани ривожлантириш ва унинг ҳисобига бир тўп билимларни мияга жойлаб олиш чала билимлилик бўлиб, ундай билимга эга киши тарбиясиз бўлса, у бебурт, субутсиз бўлади. Чала билим кишини ўз фикрини юқори кўючи, ўзини эпчил-зийрак кўрсатувчи қилиб кўяди. Чала билимлилик инсонни Аллоҳдан ҳам қайтаради, уни дидсизликка буради. Кишини таккабур қилади. Чала билимлилик бу бебуртлик, субутсизликдир. Бу эса кишини шайтон йўлига солади, унга хизмат қилдиради. Шу сабабдан мактабда билим ўрганиш билан бирга тарбия масаласи ҳам муҳим ва бош муаммо ҳисобланиши керак. Тарбия эса, миллий бирлик, ватанпарварлик, умумтуркчилик  ва исломий руҳда бўлмоғи шарт.

Бундай мураккаб ва шу билан бир қаторда ўта шарафли вазифани муваффақиятли амалга оширмоқ учун Турк жумҳуриятлари умумтуркий аҳамиятига эга бўлган дастурлар асосида ўқитувчи-тарбиячилар жамоасини тузишлари керак бўлади. Оқибатда, бутун турклар бирлашиб ўзларининг ибтидойи қутлуғ руҳини тиклаши, буюк турклар давлатчилигини ташкил этган маданиятини ўрнатмоқлари шарт.

Бугун биз чиндан ҳам ўз озодлигимиз, мустақиллигимиз учун курашмоқда эканмиз, турклар тарихий маданиятидан руҳланишимиз, уни бўй-басти билан тиклашимиз ва унинг асосида бирлашишимиз зарур. Ривожланишимиз, озодлигимиз ва мустақиллигимиз учун бирдан - бир ягона йўл шудир!

Шундай қилиб, биз ўзимизни қандай тарбияламоғимиз керак, деб яна бир бор сўроқ қўямиз? Биз истаган тарбияни оммага, халққа қандай қилиб етказамиз ва қайси усуллар билан буни унга сингдирамиз? Умумтуркчилик, миллий бирлик руҳи, характери деганда нималарни тушунамиз? Умумтурк миллий бирлигини байроқ қилувчи, руҳи тетик, бақувват характерга эга кишиларни тарбиялашга қандай йўлдан боришимиз керак ?

Киши кўнглининг доимий тарзи, унинг характери-хусусиятидир. Бундай тарз ёки кўнгил “қурулиши” ўз-ўзидан унинг сифатини аниқламайди. Бу тарз, яъни кўнгил тарзи меҳрибон ёки ёвуз, етарли даражада олий жаноб ёки ўта инсофсиз, қудратли ёки заиф, содиқ ёки сотқин бўлиши мумкин. Айни шу маънода характерсизлик, бефарқлик ҳам ўз навбатида характер, кишининг хусусияти бўлиб ҳисобланади. Ҳақиқатан, инжиқ (тантиқ), тажанг (жазавали), жанжалкаш (мижғов), боғритошлик (жаҳллилик) каби хусусиятлар ҳаётда тез-тез учираб туради. Шу сабабдан характерни, хусусиятни тарбиялаш деганда маънавий характерни тарбиялашни тушунмоқ зарур. Бу ишда ўзи бўларликка, кишиларда кўнгил тарзлари ўз-ўзидан қандайдир йўллар билан шаклланишига асло йўл қўйиб бўлмайди. Инсон ўз озодлиги ва эркидан келиб чиқиб, у турли хил ҳодиса ва вазиятлар таъсирида ўз хусусиятини, характерини шакллантириши мумкин, деб қараш ва шунга ўхшаш нуктаи назар билан мутлақо келишиб бўлмайди. Инсондаги бундай мутлак  “эркни” қўллаб-қувватлаб бўлмайди. Масалага бу шаклда ёндашиш кишида ҳайвоний хусусиятларни ривожлантиришни маъқуллаш бўларди. Кимки ўз фарзандини тарбиянинг илк бошида унда руҳий маънавиятни тарбияламас экан, у одам боласини ўзи бўларлик ҳукмига топширган, ҳатто унга (болага) нисбатан хиёнат этган ҳисобланади. Инсоннинг эрки, унинг эркинлиги - бу Аллоҳ тарафидан берилган буюк бир неъмат бўлиб, уни маънавиятдан, маданият чегараларидан, виждон ва шан-шараф, номусу-ор нормаларидан ҳам озод, деб тушуниб бўлмайди. Маънавий тарбия, кишини чинакам эркка, эркинликка ва ундан роҳатланишга, ундан баҳраманд бўлишга тайёрлайди. Муҳтожлик ва вазият таъсирида инсонларнинг (миллатнинг) номуносиб ҳолатларга, мутеликка тушиб қолишига йўл қўйиб бўлмайди. Ҳар қандай бир мамлакат учун бу ҳалокатлидир. Бундай вазиятда улар ўша аянчли ҳолатга мослашиш жараёнида айёрлик, хамелеонлик каби салбий хусусиятларни ўзлаштиради. Умуман олганда уларда қуллик характери, мутеликда яшашга мослашиш тарзи ривожланади. Бугунги ўзбек туркларида, бошқа бир қатор турк эллатларида ҳам бу қуллик хусусияти кишилар характерига жуда чуқур сингдирилган. Ана шунинг учун одамларимизни айёрлик, чапдастлик, тутуруксизларча ҳамма ҳолатга, ҳақоратга, доимий камситилишга мослашиш каби иллатлардан тозалаш олдимизда турган энг муҳим ва катта муаммодир. Чинакам туркчиликни, ҳақиқий эркни, озод туркларни тарбияламоқ учун энг аввал уларни қуллик балосидан кутилтириш лозим. Етар шунча замон қул бўлишлик!

2. Биз танлаган йўл.

Биз бир замонлар, дунёда энг мағрур, мардонавор эркин халқ эдик. Биз бирлашсак, бир эл, бир халқка, бир миллатга айлансакгина яна ўша эрк, ўша мардонаворлик, ўша мағрурлик бизга муносиб бўлади, у бизга қайтади, иншооллох! Бунинг учун эса турклар, ўзларининг чин эркини, ўз қадр-қимматини, ўз шоҳона савлатини билиши ва уни тиклаши зарур. Бу чидам, доимий тарбия орқали, маънавий хусусиятни, характерни шакллантириш натижасида амалга оширилади. Киши, ўз маданияти ва маънавиятидан, руҳи-руҳиятидан ажралган ҳолда инсон деган буюк номга муносиб бўла олмайди. Инсонлар, бутун-бутун халқлар ҳам ўзлари яшашган ҳаётлари, юмушлари, ўтмишу-кечмишлари ҳақида бир кун келиб Тангри-Аллоҳ ҳузурида ҳисоб беришга маҳкум эканликларини улар ё биладилар ёки билмайдилар. Аммо бу ҳақиқатни барча билмоғи зарурдир. Уларни, яъни инсонларни аслида илоҳий нур ёритиб туради. Уларга Аллоҳдан илоҳий руҳ ҳадя этилган. Илоҳий нур ва қудрат фақат дуо ва сиғинишлар орқали етишадиган бутун оламни ушлаб турувчи куч бўлиб қолмасдан, у бутун оламга, жумладан кишилар кўнгилларига, уларнинг ҳаётларига ҳам нур сочиб туради. Уларга ҳақни, ҳаракатни, реал ҳаётни, руҳий ижодга бўлган қобилиятни кўрсатиб туради. Аллоҳнинг марҳамати, қудрати инсон қалбига сингиб, унда руҳан тетик характер-хусусият яратади. Унинг ишлари ва яратишларида ўз аксини топиб, бутун халқнинг руҳий маданиятини юзага келтиради. Шунинг учун диндор бўлиш, Ягона Аллоҳга ишониш ва Унга сиғиниш биз туркларнинг маданиятимиз асосидир. Биз ислом динига мансуб бўлганлигимиз, “Ла илоҳа иллоллаҳ"- дейишимиз билан қудратлимиз. Бу ҳақиқат, буни барча билиши ва тушуниши лозим. Турклар қудратини, уларнинг бирлигини тиклашни истаган ҳар бир киши энг аввал мусулмон бўлмоғи зарур. Афсуски, бепоён турк ўлкаларида яшаётган кўпчилик, ўзларини турк ҳисобловчи омма умумтуркчилик, турклар бирлиги, миллий бирлик, мусулмончилик ва мусулмонлар бирлиги қанчалар зарурлигини тушуниб етмади ҳали. Шунинг учун бу масалани яхши англамоқ лозимдир.

Энг аввал диний бирлик масаласини тушуниш керак. Исломий бирлик инсонлар учун икки дунёда юксак бўлмоқликнинг асоси ва энг муҳим суянчидир. Чинакам мусулмон бўлмоқ учун, ҳақиқий руҳи тетик инсон бўлмоқ учун, Аллоҳнинг қудратига суянмоқ, Унга сажда этмоқ, ибодат келтирмоқ лозим. Ана шундай бўлгандагина инсон Аллоҳнинг мағфиратига сазовор бўлиш шарафига эришиши мумкин. Инсон Аллоҳга қанча яқинлашса, у шунча қудратли бўлади. Унинг бу қудрати, кучи бошқаларнинг кучсизлиги, уларнинг заифлигидан эмас, балки Аллоҳнинг унга марҳамати, Унинг руҳидан қувват олинганидадир. Бундай қудратга эга бўлмоқ учун фақат муҳтож бўлингандагина заруратга қараб сажда қилиш, Унга сиғиниш нотўғри бўларди. Аллоҳнинг марҳаматига ва қудратига доим ишониш ва Унга доим сиғиниш керак. Шу сабабдан тарбиячининг, таълим берувчининг илмли, билимли бўлиши, ислом маърифатидан, маънавиятидан зиё олган бўлиши шарт. Унинг асосий ва қутлуғ вазифаси шундан иборатки, у болаларнинг, ёшларнинг топ-тоза, соф мургак диллари бузилмасидан, ифлосланмасидан Аллоҳни сезишга, Аллоҳнинг қудратини билишга, Унга ва фақат У Ягона Яратганга кўнгил очишга ўргатмоғи лозимдир. Шунақа тарбия кўрган бола инсофли, одобли, Яратганга ҳамиша сажда этадиган, доим ибодат қиладиган инсон бўлиб етишади. У киши ҳеч қачон одамзодга қул бўлмайди. У ҳеч бир замон нохақлик олдида тиз чўкмайди. Ундай киши фақат Ягона Аллоҳга сиғинади ва Ундангина нажот сўрайди ва у нажотни кутади. Иродаси мустаҳкам, эътиқоди кучли инсонлар учун дунёда яшаш, фақатгина мавжуд бўлиш эмас, балки у Аллоҳнинг бандаси бўлиб яшаш, бу дунёда Аллоҳ олдидаги мажбуриятларини, бурчларини адо этиш, унинг ҳаётий мазмунини ташкил этади. У барча ишларини ва воқеаларни Аллоҳ кўрсатган нормалар билан ўлчашга ва Унинг Қуръони Каримда тасдиқлаган ўлчамларидан чиқмасликка ҳаракат қилади. Ҳамма жойда: шахсий турмушда, динга амал қилишда, дунёвий илмда, санъатда ва сиёсатда ҳам ана ўша энг олий, илоҳий зарурат мавжуд. Инсон унинг синовидан ўтмоғи керак ва уни сезмоғи, кўрмоғи зарур. Бу заруратни киши кўриб, уни севмоғи, севиб уни мулоҳаза қилмоғи ва мулоҳаза қилиб уни амалга оширмоғи керак. У ўз шахсий турмуши ва ўз миллий маданий ҳаётини амалда ана шундай яратмоғи (қурмоғи) лозим. Бу заруратни билмасдан бу дунёга кимлар келиб кетмади? Кўплар, умуман шундай илоҳий зарурат борлигини, у маънавий борлиқ манбаи эканлигини билишмайди. Унинг нимада акс этишини, уни қандай англаб ва илғаб олиш мумкинлигини ҳам билишмайди. Улар ҳам дин ҳақида гапиришадилар, фанда, санъатда ижод қиладилар, ёзади ва нашр этади, давлат даражасида кўрсатмалар тузади ва тарқатади, аммо улар у зарурат ва унинг қонунлари ёнидан ўтиб кетаверадилар, уни кўрмайди ёки ҳисобга олмайдилар. Бундай илоҳий заруратни ўз ички ҳиссиёти ва қалбидан тушунадиган, биладиганлар одатда жуда камчиликни ташкил этади. Бошқалар эса, бу илоҳий зарурат ҳақида билганлардан эшитсалар ҳам уларни рад этишади, ҳатто у одамлар устидан куладилар, уларни мазах қиладилар, куфрга ботадилар ёки бу нарсаларга бутунлай эътиборсиз қоладилар. Бундай кишилар маънавий хусусият ва характердан тамоман ажралган кишилардир. Шунинг учун ҳам улар реал ҳаётдан, турмушдан четда қолган ҳисобланадилар. Уларнинг турмушлари хаёлий ва маънавиятсиздир. Уларнинг бу ёруғ дунёдаги бирдан-бир вазифалари жуда кўп бўлса, бола туғиб қолдириш ва дунёдан шундай бўш-бўшига ўтиб кетишдан иборатдир. Бу оддий ҳайвоний насл қолдиришнинг айнан ўзи эмасми? Уларнинг қалблари чиндан ҳам нурсиз, улар қалби ташқий дунёвий шафақлар, атроф кўринишлари билан хираланиб, қопланиб қолган. Шунинг учун уларга ўз атрофидан ташқари ҳеч бир нурли нарса кўринмайди, бошқа нурли нарсаларни кўра олмайди. Ҳамма нарса улар учун шубҳали, нисбий ва шартли бўлиб туюлади. Уларда ҳеч нарсага ишонч йўқ. Уларнинг ишончи, инониши, иймони, агар улар ҳам бор бўлса у вақтинчалик, бидъат, омонат, ўткинчидир. Шу сабабдан улар ҳеч қачон содиқ инонувчи, иймонли бўла олмайдилар. Чинакам содиқликнинг, ҳақиқий ишончнинг, соф иймоннинг қудратини, унинг роҳат бахшлигини тушунмайди. Улар ҳар доим руҳиятдан, илоҳиятдан қайтишга тайёр турадилар. Аммо бу қайтишни “сотқинлик” ҳам, деб бўлмайди. Чунки улар ҳеч бир вақт бошдан охир чинакам содиқликни ўзларида синаб кўрмаганлар. Уларнинг оламда мавжудлик ва яшаш манбаи бундай ўлчовлардан сиртда қолгандир. Улар доим боласи, ота-онаси, дўстларини сотиб бўлса ҳам фақат якка ўзини сақлаб қолиш ҳис-туйғуси билан яшайдилар. Улар нуқул эҳтирос ва мол-мулк зарурати билан тирик. Маънавиятга, руҳиятга суянадиган қарорлар, саъй-ҳаракатлар уларга бегона, тушунмас бир ҳолатдир. Шунинг учун уларнинг турмушларида мардонавор, жанговар ҳаракатлар учирамайди, уларда фақат ҳолатларга тезгина мослашиш, ҳолатнинг мутесига айланиш ҳисси бор, холос. Ундай кишилар учун ғоя, ғояга содиқлик, ғоя учун кураш, бу борада қаҳрамонлик кўрсатиш ҳайратга соларлик, қудратли бир ишдир. Улар бундай ишларни ҳеч бир замон бажара олмайди ва уни бажаришга уринмайди ҳам. Улар ҳеч қачон, ҳеч ишни ҳал этишмайдилар, ҳатто бирор салбий ёки ижобий ҳаракатни ҳам содир қилишмайдилар. Улар доим мисоли оқим бўйлаб сузишади, оқишади. Уларнинг ҳаракатлари саҳродаги қумларнинг шамолга мос ҳаракатларига жуда ўхшаб кетади. Уларнинг руҳий моҳиятларида муқаддас, муқим бир бўлинмас борлиқни топиб бўлмайди. Дарҳақиқат, уларда ягона бўлинмас руҳ йўқ, улар шахслар эмас, балки улар нафс-ҳирс ва тасодифлардан йиғилган ғийбат эгасидир. Улар ўз эҳтирослари, ҳирс-шаҳватлари ва бошқа шунга ўхшаш дунёвий ишратлар, мансабдорлар ва мулк жиҳатидан ўзидан юқорироқ бўлганларнинг қурбонларидир. Уларнинг бутун бор “характер ва хусусиятлари” айнан ўзига хос  характерсизликлари ва тутуруксизликларидир. Улар ҳолатга қараб жуда тез ўзгарувчан: баъзида келишувчан, баъзида маҳкам, баъзида “ғайратли”, баъзан ҳасис, баъзан ўта тадбиркор бўладилар. Аммо улар дарахт навдаларидаги бўтаб ташлайдиган шохобчалар эмас, уларни ҳатто бироз эгиш ҳам унчалар енгил келмайди. Улар тарих йўлида, тарихий ҳодисалар ғилдираги тагида ётган сирпанғич ўтлардир (алафлардир). Улар барчаси тарихнинг кул тудалари бўлиб, Аллоҳнинг супургиси-замон, тарих синовлари, ўғирилма ҳаракати уларнинг изини ҳам қолдирмасдан супуриб, ювиб ташлаши аниқ. Тарихда баъзи замонлар одамзотнинг шунақа тури кенг тарқолади, ҳатто улар йўналтирувчи ролга чиқиб ҳам қолади. Масалан, советлар даври ёки Ўзбекистоннинг бугунги замони ўшанга мисол бўлади. Бундай ҳол билан келишиш мумкин эмас, албатта. Чунки, маданиятсиз, маънавиятсиз, руҳиятсиз кишиларнинг кўпайиб кетишига ҳеч қачон йўл қўйиб бўлмайди. Келажакда, айниқса бизнинг келажагимизда бундай бўлмаслигини таъминлашимиз зарур. Мана шундай муаммони ҳал этишни, буни бажариш жараёнидан муваффақиятли чиқишда чинакамига ижодий ишларни амалга ошириш йўлларини топа билмаган, ўзининг руҳий характерини-хусусиятини мустаҳкамлаб, уни янги, келажак авлодга узата олмаган ва унга етарлича сингдира олмаган халқ тарих майдонида ўз ўрнини эгаллаб тура олмайди. Унинг бундай майдонда туришига, у ҳолда ҳеч бир таянч ёки бошқа бир суянч бўлмайди. Ундай халқни бошқа бир маданиятли, руҳияти кучли, илми юксак халқнинг ривожланиш тўлқини четга суриб ташлайди ёки ўз ичига ютуб юбориши турган гап.

Турк давлатлари учун, жумладан Ўзбекистон учун келажакнинг умидвор йўли биз таклиф этаётган йўлдир, ундан ўзгаси йўқдир. Муҳаққақ, таклиф этилаётган янги йўлга ўтилажак. Эртами-кеч айнан шундай бўлади, албатта. Агар буни ўз вақтида амалга оширилса, келажак йўли тўғри танланса унинг самараси бебаҳо бўлади.

Туркларнинг биргаликда келажакка интилишига шубҳам йўқ. Шу замондаги, яъни бизнинг замонимиздаги характерсизликлар ва бошқа воқеалар ўткинчи ва муваққатдир. Бунга қарамасдан, биз қўл қавиштириб ўтира олмаймиз. Ундай бўлса, нималар қилиб ва яна нималарни бажармоғимиз керак? Нима қиламиз, синиқ кузгу парчалари каби сочилиб ётамизми ёки бир бутун шаклга кириб, бир бутун бино-турклар миллий бирлиги биносини, биз эса унинг Ўзбекистон аталмиш қисмини безашни бошлаймизми?

Шундай қилиб, бизнинг авлод нималар бажармоғи ва амалга оширмоғи керагу, келажак авлодга нималар тавсия этамиз? Биз бугунги шароитда ўз характер ва хусусиятларимизни қандай шаклда ўзгартирамиз? У характер, хусусиятда миллий, исломий инсон табиатини қандай қилиб тоблаймиз, мустаҳкамлаймиз? У характер ва хусусиятнинг тирик оловли, руҳий асосини қандай яратамиз? Ниҳоят хусусият ва характерни халқ оммасида қандай қилиб тарбиялаймиз? Бу муаммолар ҳозир, дарҳол, шу онда, ҳатто шу замонда тўла ҳал этилади, деб бўлмайди, албатта. Аммо Ўзбекистоннинг (аслида барчамизнинг, яъни барча туркларнинг) такдири ва келажаги ана шу муаммони тўғри ҳал этишга бевосита боғлиқ, деб тасдиқлашга мажбурмиз. Биз танлаган йўл эса, мана шудир. Мана шу саналган саволларга тўғри ва аниқ жавоб топишдир ва уларга оғишмай амал қилишдир.

3. Миллий давлат қурулиши ҳақида.

Турк давлатларидан бири Ўзбекистонда миллий давлат қуруш, унинг халқ маданияти, маънавияти, нуфусининг характери асосида бажарилади, албатта. Бошқача бўлмайди. Шу замонда ҳокимиятни ушлаб турган бир гуруҳ билимсиз, тарбиясиз милитсионер ва жосуслар хусусиятларидан келиб чикиб, уларга суяниб миллий давлат асосини тузиб, уни қуруб бўлмайди. Бунга асло йўл қўйиб ҳам бўлмайди. Яна бир муҳим ҳолатни ҳам таъкидлаб ўтиш лозим. Масалан, биз узоқ вақт мустамлака ҳолида қолдик. Бу даврда бизнинг давлатчилик анъаналаримиз атайлаб тўхтатилиб қўйилди. У тенгсиз давлатчилик анъаналаримиз босқинчи, истилочилар томонидан ўзлариники этиб ўзлаштирилди. Натижада биз ўз давлатчилик удумларимизни деярли унутдик. Халқда давлатчилик, давлатни мустақил бошқариш, ҳокимиятга мансабдорларни сайлаш каби тартиб, қоидалар, бу сайловлардан манфаат ҳис-туйғулари йўқотилди. Давлат ҳокимиятини бошқарувда давлатчилик шуури бўлишлиги, ҳокимият ходимида пасткашлик, лаганбардорлик, номардлик хусусиятларининг учираши кечирилмас айб эканлиги батамом унутилди. Унинг ўрнига совет замонида салбий характерли, лаганбардор, сотқин кишилар мансаб чўкқиларига кўтарилди. Ҳозир, ана ўша совет замонида халқ маданиятини, урф-одатини поймол қилган, уни сотган, Москва останосини ялаган лаганбардор, мансаб учун ҳеч нарсадан қайтмас, амал учун ҳар қандай пасткашликни бажарадиган, порахўр, ўғрилар Ўзбекистон ҳукуматини бошқармокда. Уларнинг мафкураси, яшаш тарзи, “шуури”, хусусиятлари Ўзбекистонда қурулиши, яратилиши шарт бўлган миллий давлат тузуми учун бошланғич нуқта вазифасини бажара олиши мумкин эмас. Шунинг учун биз бу масалада энг аввал андозани тарихдан олишимиз лозим. Ундан сўнг оз бўлса-да эл, халқ ичида сақланиб қолган шуурли, элсевар, мард, мардонаворлик, жанговарлик хусусиятларини йўқотмаганлар характерларини андоза этиб қабул қилишимиз ва бу хусусият ва характерларни оммага сингдириб боришимиз энг муҳим ва асосий вазифа, деб билишимиз керак.

Агар мамлакатда кишилар мустаҳкам руҳий характер ва фуқаролик хусусиятларга эга бўлмаса, улар ўз руҳий кучи нималигини билмаса, фуқаролик бурчи ва ҳақини тушунмаса, озодлик ва мазлумлик, эрк ва эрксизликни ажрата олмаса, давлатчилик, давлат, миллий давлат тушунчалари ҳақида сўз юритиб бўладими? Ҳатто олим бўлса-ю, характерсиз, принсипсиз бўлса, у нимани билади, нимага амал қилади ва нимани тасдиқлайди? Борди-ю ана шундай характерсиз, принсипининг тайни йўқ одам давлат ҳокимиятини эгалласа, айниқса у ҳокимиятнинг энг юқори поғонасига чиқиб қолса-чи? Улар ҳуқуқни ҳимоя қилиш, тартибни сақлаш органларида ўтириб, ҳарбий қумондонлар фақат ўшалардан иборат бўлиб қолса-чи? Ундай кишилар билан қанақа давлат (миллийми ёки бошқа хил) тузиш ҳақида сўз юритиб бўлади? Характерсиз, принсипсиз, тарбиясиз олимнинг илми нималар ҳақида бўлиб, ўшандай файласуфнинг фалсафаси накадарлиги, рассом ва санъатчининг асарлари кишиларни нималарга ундагани, бошқаргани, худди шундай мансабдорнинг нуқул сотқинлик, ўғирлик, порахўрлик билан машғул бўлганларига совет замони жуда яхши мисол-ку ахир. Ўшанақа ҳарбийларнинг кимлигини Озорбойжонда, Тожикистонда, Чеченистонда кетаётган урушларда бемалол кўриш мумкин бўлмоқда. Бу урушларда бир томондан иккинчи жаҳон урушида фашистлар тарафидан ҳам содир бўлмаган ваҳшийликлар, раҳм-шафкатсизликлар бўлаётган бўлса, бошқа томондан инсон тарихи билмаган пасткашликлар, ҳатто қўлидаги қуролларини қаршидаги душманига (масалан Озорбойжон ва Арманистонда шундай бўлди) пулга сотиш ҳолларининг бўлаётгани совет даври яратган характерсизлик ва принсипсизлик оқибатидир. Бундан аянчлирок ҳолнинг бўлиши мушкул. Биласизми, иродаси бақувват, руҳан маҳкам, характерли, ватанпарварлик руҳида тарбияланган офитсер (қумондон) ёки аскар (солдат учун) нима энг муҳим, энг асосийси? Душман ила савашиб ғалаба қилишми, ўлимми ёки бўлмаса қўрқоқларча жон сақлаб қолишми? Ёки тупроқнинг бир қисмини душманга бериб бўлса ҳам ҳокимиятда мансаб, амал курсисини сақлаб қолиш аҳамиятли, маънавиятлими? Бу саволларнинг бири қаҳрамонликни, иккинчиси очиқдан-очиқ бебуртликни, сотқинликни ифодалайди. Совет даврида, бутун миллатни сотган сотқин, оддий турмуший ишларда ўта пасткаш кимсалар рағбатлантирилди ва улар давлат ҳокимиятига келтирилди. Афсуски, улар бугун ҳам Ўзбекистон ҳукуматида яна савлат тўкиб ўтирибдилар. Улар билан янги давлат, янги миллий давлат тузуми яратиб бўлмайди. Улар миллий ҳис-туйғулардан ҳам бенасиб, ахир. Бугун Ўзбекистонда мансабдорлар-ку ҳамин қадар, аммо у ерда бутун халқ оммасида шу ҳислат вужудга келганда. Бу халқнинг барчаси бирдай “оч қорним, тинч қулоғим”, дейишга шунчалар ўрганганки, ҳеч кўяверинг. Шунинг учун қайта-қайта тарих деймиз, уни такрор-такрор тилга оламиз. Тарихий маданиятимизни, маънавиятимизни ўрганайлик ва унга суянайлик демокдамиз. Чунки ўзга йўл йўқ. Буюк боболар тарихини, уларнинг жасоратларини ўрганган келажак авлодда бу бефарқлик, бу мантиқсиз фалсафа бўлмасмикин, деймиз.

Тарихни эслаганда (ҳатто Ўзбекистон мансабдорлари ҳам) кўпчилик Амир Тимур замони, унинг давлат тизими (структураси) ҳақида, баъзида у замондаги демократияни ҳам эслашадилар. Аммо у даврнинг бир томонини, яъни у замонлар одамларининг тарбияси, хусусиятлари, характерлари, маданияти, ахлоқи, билими ва илм даражаси ҳақида деярли гапирилмайди ёки масаланинг бу тарафига эътибор қилишга уринишмайди. Чунки у тарихий замонни эслашаётганларнинг ўзларида ахлоқнинг, маданиятнинг, билимнинг тайини озроқ,  тўғриси йўқдир. Масалан, Тимур замонининг бир қиррасини эслайлик. Амир Тимурнинг ўзи Қуръони каримни ёддан билгани, яъни мукаммал қори бўлганлиги бугун бизга аниқ. Ҳатто у Қуръонни чуқур тафсир қила олиш даражасида билимли бир инсон бўлган. Тимур каби бир Амирнинг (подшоҳнинг) бу қадар билимли бўлиши бугун учун ҳайрон қоларли бир ҳол эмасми? Аммо бу ҳол фақат амирни эмас, балки ўша замонни, ўша давр кишиларини характерлайдиган муҳим бир фактордир.

Шу замонда, яъни ҳозир Ўзбекистонда яшаётган, турмуш юргизаётган кишилар, уларнинг характерлари, билими ва илми билан, одоби, тарбияси билан Тимур давлатини, унинг империясини яратиб бўлурмиди? Йўқ, албатта тузиб бўлмасди. Тимурнинг шахсидан катъий назар бугунги Ўзбекистондаги муҳитда кўнгилдагидек улкан ишлар бажариб бўлмайди. Бундай буюк ишлар қилмоқ учун умумий муҳит, халқ оммасининг руҳий кайфияти, жанговарлиги чиндан ҳам юқори бўлмоғи зарур. Ўкувчи мени тўғри тушунар, деб ўйлайман, мен Тимур империясини қуруш ёки уни тиклаш борасида фикр юритмоқчи эмасман, балки ҳолатни, вазиятни, муҳитни тўғрироқ тушунтиришга уринмоқдаман, холос. Умуман, чинакам миллий давлат тизими қурмоқ учун қандай муҳит бўлмоғи лозимлиги ҳақида фикр билдирмоққа ҳаракат қилмоқдаман.

Бундан кўринадики, мустаҳкам миллий давлат тизими яратмоқ учун энг аввал фуқарода руҳан бақувват миллий характерни, исломий ахлоқни тарбиялаш ва уни оммалаштириш асосий ва муҳим бош масаладир. Бизда бу масала, умумтурк миллий руҳи ва чуқур исломий ахлоқдир. Сўнгги йилларда совет замонидан мерос ўтган характерсизликни мустаҳкамлашга ҳаракат қилишмасин (Масалан, Ўзбекистонда шундай қилинаяпти), қанчалик оммани ярим оч ушлаб туришга уринмасинлар (чунки камбағал халқ итоаткор бўлади), бу ҳаракатларнинг акси ҳам пайдо бўлиши табиийдир. Бу акс ҳаракат ҳам секин бўлсада, кишиларни чиниқтиради, ўстиради. Ниҳоят улар масаланинг моҳиятини тушуниб этишлари ҳам табиий бир ҳолдир. Ўзбекистонда ҳам шундай бўлар, албатта, шундай бўлади. Ана шу акс ҳаракат майдонга чиқарадиган ва мавжуд жамиятда ҳар доим сақланиб қоладиган соғлом характер, хусусиятларга суянган ҳолда ва албатта тарихдан ажралмасдан тубдан янги миллий тарбия системасини яратишга дадил киришмоғимиз ниҳоятда зарур. Чунки руҳан бакувват, жиддий характерли кишилар Ўзбекистонга фақат келгусида, бундан бирнеча ўн йиллар сўнг эмас, бугун, ҳозир, зудлик билан керак, улар кейинги асрлар учун ҳам зарур, албатта. Шундай экан, кимки ҳеч бўлмаганда бир кишини ўша руҳда тарбияласа ёки ўзини қайта тарбияласа, бу борада биррор кишига ёрдам этса, ўз ўғил-қизини ўша руҳда ўстирса, у Ватан олдида, бутун турклар олдида ва тарих олдида ўз бурчини (ҳатто муқаддас бурчини) оқлаган бўларди. Агар бугун Ўзбекистонга бирор энг зарур нарса керак бўлса, у ана ўша бизнинг тушунчамиздаги руҳда тарбияланган кишилардир. Ўзбекистонда (балки барча турк давлатлари учун ҳам) ҳеч кечиктириб бўлмас бирор муаммо бўлса, у, энг аввал тарбияни, миллий тарбияни йўлга қўйишдир. Ўзбекларнинг, умуман туркларнинг душманлари, бизда туркий миллий тарбиянинг йўлга қўйилишидан, руҳан тетик, яхши миллий тарбия кўрган, юқори билимли ўзбекларнинг (умуман туркларнинг) кўпайишидан ҳадиксирашади, қўрқишади. Такрор айтамизки, миллий тарбиянинг мазмуни, унинг асоси нима? У тарбия нимага асосланади, унинг суянадиган суянч устуни нимадан иборат? Масаланинг умумий, фалсафий томонини бир четга қўйиб, фақат амалий жиҳатини олсак, унда ўзбекларнинг-туркларнинг ўз миллий хусусиятларига эътибор бермоқ зарур бўлади.

Миллий тарбияни яхши йўлга қўймоқ учун ёки миллий руҳи бакувват кишилар тарбияламоқ учун уларда учта асосий куч-қудратнинг мужассамланишига эришмоқ зарур кўринади. Биринчидан, халқда (элда) ўзликни сақлай билиш, темпераментли бўлиб, талантли бўлишга интилиш, маҳкам, қатъиятликка амал қилувчи, ҳаракатчан, топқирликка майил, ҳар қандай ваъзиятда тўғри хулосалар чиқара биладиган хусусиятларни чиниқтирмоқ керак. Иккинчидан, унинг характери ярқин, ҳозиржавоб, чуқур ҳаётий ҳисларга эга бўлмоғи лозим. Учинчидан, улар яратувчиликка интилувчи ва кенг фикрли, чуқур мулоҳазали инсонлар бўлиб етишмоқлари зарур.

Миллий руҳи юқори ҳар бир кишида, жумладан ўзбек туркларида ҳам ана ўша уч хусусият чинакамига бир-бирига боғланган ва бир-бирини тўлдирган бўлиши шарт. Бундай хусусиятга эга бўлган киши инсонга меҳр-муҳаббатли, атроф-муҳитни тоза сақловчи, илмли, иймонли инсондир. Бу иймон чиндан ҳам Ягона Яратганнинг ўзига инониш, Унгагина меҳр-муҳаббатли бўлиш билан пайдо бўлади. Шунинг учун бизнинг тарбиямизда энг илк ҳаракатлантирувчи ва илҳом берувчи куч бу иймон ва Аллоҳга ишончдан ташкил топмоғи шарт.

Аллоҳга иймон келтириш, ҳаёт реалликларидан ажралмаган ҳолда доим ибодатда бўлиш билан амалга ошади. Шундагина мақсадга эришиш мумкин. Шунинг учун биз таклиф этаётган руҳда, яъни турк миллий руҳида тарбияланган ҳар бир турк дунё ишларидаги (турмушдаги) ютуқларни Яратганга муҳаббатнинг натижаси, деб қарайди.

Инсонда дунёвий ишларга муносабат (инстинк, яъни ҳаётий ҳодисаларга мослашиш) ва руҳ, илоҳий қудрат бир-бирига мослашган бўлиши лозим. Мулоҳаза қилиб қаралса бундай мослик ҳаётда жуда зарурдир. Инсоннинг руҳи, руҳий ҳолати учун, унинг дунёвий (турмуший) ҳолати ҳам зарур. Акси ҳам худди шундай аҳамиятга эга. Ҳаётий (дунёвий) ҳодисаларга мослашмаган руҳий дунё, руҳий ҳолат ҳам ҳеч бир қимматга, бирор шакл-шамойилга эга эмас. Бу икки ҳолат бир-бирига қарши бўлса тартибсизлик, бузилиш юзага келади, у ерда ҳеч қандай куч-қудрат бўлмайди, ундай ҳолда ҳеч қачон ютуқларга эришилмайди. Аммо инсоннинг руҳий ҳолати ҳам унинг турмуший ҳолатини, инстинктини тамоман босиб кетмаслиги лозим. Чунки бундай ҳолда ҳам хасталик, ақлсизлик майдонга келиши мумкин, ҳатто сабабсиз ўлим йўлига тушиб қолиш хавфи ҳам бор.

Руҳ ва инстинк орасидаги ҳолат инсон қалбидаги фаришта ва шайтон курашидир. Масала, бу икки кучни тарбия йўли билан ўзаро мослаштириш, инстинкни илоҳий кучга бўйинсунтириш ва унинг ўзи ҳам (инстинк ҳам) Руҳдан, илоҳиётдан эканлигини англашдан иборатдир. Шундагина инстинк ҳақиқатан илоҳий эканлиги маълум бўлади, руҳ эса, ўзининг инстинк илдизларига ҳам бориб етади ва натижада инсон қалби бутун борлигича илоҳиётга тўлади. Шундай бўлганда инстинк яхши ишлар қилишга қаратилади, руҳ эса уни бошқаради. Ана шундай бўлгандагина иблисга иш қолмайди, ёвуз ниятли кишилар камаяди ёки тамоман тугатилади.

Турклар чиндан ҳам дунёда ўзларига мос юксак ўринни сақлаб қолмоқни истасалар, улар энг аввал Аллоҳга мислсиз муҳаббатли, чинакам иймонли бўлишлари зарур. Ундан сўнг эса улар бирлашмоқлари, миллий бирликка эришмоқлари шарт.

Ер юзида вужудга келган барча буюк яратишлар, кашфиётлар инсоннинг эҳтиросли меҳнати ва меҳри-муҳаббати натижасида барпо этилган.

Тарихга бир назар солсак, турклар дунёсида буюк кашфиётлар Аллоҳга суяниш, иймон бақувват бўлган замонларга тўғри келади. Қаранг, фанда Фаробий, Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Улуғбеклар тенгсиз кашфиётлар яратишган давр; инсонлар жамиятини тузиш, Амир Тимур давлатчилик тизими асослари, усмонлилар давлатчилиги даври фикримизнинг исботи бўла олади. Бу кашфиётлар фанда ҳам, жамиятшуносликда ҳам бутун жаҳон учун ўрнак ролини ўйнаб келмоқда. Улар бугун ҳам ўз аҳамиятини заррача камайтирганича йўқ. Аммо турклар эллатларга бўлиниб, уларнинг давлатлари майдалашган сари, улар орасида иймон сусайган сари турмушнинг барча соҳаларида инқироз, маглубиятлар юзага кела бошлади. Турк тупроқлари босқинчилар томонидан истило қилина бошланди. Истилочилар миллатни элатларга, уруғларга бўлиб ташладилар. Оқибатда турк тупроғи ва миллатининг жуда катта қисми узоқ давр мустамлака асоратида қолиб кетди. Масалан, собиқ СССРда Туркистон ўлкаси, ҳозирги хитойнинг шимолий-ғарбий (Шаркий Туркистон) қисмида буюк тупроқ ва у ерларда яшовчи турклар парчалаб юборилди. Бир бутун Туркистон ўлкасининг ўзинигина душманликнинг мисли кўрилмаган хиёнати ўлароқ, беш бўлакка бўлиб ташланди.

Минг шукрки, Аллоҳнинг инояти билан Туркистон (бешта алоҳида давлат шаклида бўлса ҳам) руслар истибдодидан қутулди. Аммо Шаркий Туркистон ҳамон мустамлака ҳолида қолмоқда.

Буюк турк миллатини тиклаш, унинг миллий ва илоҳий руҳини жонлантирмоқ учун ишни қайтадан миллий бирликни тиклаш ва руҳий қувватни мустаҳкамлашдан бошламоқ зарур. Бунинг учун менимча, уч белги зарур куринади:

1. Аллоҳга суяниш, иймон;

2. Миллий бирлик, ватанпарварлик, туркчилик;

3. Буюк раҳбар* (миллий бирлик ғоясини байроқ қилувчи, иймонли муслим доҳий). [* доҳийлик умрбод маҳносида эмас, сайлов муддатидаги раҳбар маъносида айтилмоқда.]

Бу учлик фақат ва фақат иймон билан, чинакамига миллий тарбия, мустаҳкам мафкура билан мужассам бўлсагина ҳақиқий кучга, қудратга эга бўлади.

Масалан, инсонда қулоқ, овоз, сўз тингламоқ ва музика эшитмоқ ва уларни англамоқ учун; кўз, нур ва турли рангларни ажратмоқ учун; таффакур эса, хаёл этиш, тушунча ва мантиқий фикрлашлар учун зврур бўлса; руҳий, илоҳий ҳолат ҳам ўз ўрни ва “органлари” бўлишини тақозо этади. Шунинг учун юқорида кўрсатилган миллий бирликнинг уч белгиси (атрибути) ҳам бир-бирига боғли бўлиб, энг аввал Аллоҳга инониш, иймонли бўлишга суянмоғи шарт. Акс ҳолда, Ватан, Ватан бўлмас, миллийлик, миллий бирлик, чинакам миллийлик, миллий бирлик бўлмас, дохий ҳам доҳий бўлмас, у яна ўша жоҳил ҳукмдор бўлиб қолаверади.

Аллоҳга инонмаган, Уни чиндан севмаган киши динсиздир. У киши ҳеч қачон Аллоҳга яқинлашмайд, яқинлаша олмайди. Баъзи динларда кўрсатилгани каби инсон ўз эрки ва ақли ёрдамида Аллоҳга яқин бўлмайди. Иймонли бўлиш, Аллоҳга инониш, ибодатларни ўрнига келтириш, яъни доим ибодатларни тўғри бажариш, Аллоҳнинг кўрсатмаларига итоат қилиш билан амалга ошади. Шунингдек Ватанни севмаган ва унга ишонмаган киши ҳам беватандир. Киши ўз ташқи кўриниши, у ёки бу мамлакатга қарашлиги ҳақида хужжатларининг бўлиши билан ватанга эга бўлиб қолмайди. Унда бўлган ҳужжатлар, ҳатто унинг у мамлакатда эгаллаб турган “юқори даражадаги мансаби” чиндан ватанга эгалигини, ватаннинг ҳақиқий фуқароси эканлигини билдирмайди. Бундан кўринадики, ватан, ватанпарварлик ҳам алоҳида инсонийлик даражаси, унинг белгиси, кўрсаткичидир. Бу ҳам иймон билан бегиланади. Чинакам иймонли киши чиндан ватанпарвар ҳамдир. Худди шунга ўхшаш миллий раҳбар ҳам умум халқ севадиган машҳур, билимли, илимли ва ниҳоятда чуқур иймонли киши бўлиб, у кишиларнинг чинакамига ишончларига сазовор бўлмоғи лозим бўлади.

Мана шунинг учун ҳам яна тарбияга, турк боласини тарбиялашга қайтамиз. Демак, болани тарбиялаш, унда ўзига хос хусусият-характерни юзага келтирмоқ учун ҳамма нарсадан аввал севишни ва инонишни, яъни Аллоҳни севишни, Унга инонишни, сўнгра Ватанни, инсон учун яратилган заминни севишни, одамзотни севишни, Ватанга ишонишни ва ниҳоят Ватан - халқ раҳбарини, ҳақиқий элсевар, миллатсевар, эрксевар раҳбарни ҳурмат қилиш ва унга ҳам ишониш хусусиятини ўргатиш керак. Бу билан мен нимани истайман? Туркларнинг тарихий миллий хусусиятларини уйғотишни, буюк туркчиликни тиклашни истайман. Бунақа беғараз меҳр-муҳаббатга ва инончга лойиқ Қудратни-Аллоҳни, Ватанни, Раҳбарни руҳан соф кўнгил, маънавий юксак таффакур ила англаб, табиий равон кўзлар билан кўра билмоқ ҳам лозим бўлади. Бунинг учун ҳам юксак тарбия шарт.

Демак, бу ерда кишининг маънавий юксаклиги, руҳий ойдинлиги алоҳида ўрин тутади. Шунинг учун бу масалага алоҳида тўхташ лозим, деб ҳисоблайман.

4. Маънавият ва миллий хусусият масаласи.

Туркий миллий хусусият, соф ва пок руҳий ойдинлик ва маънавий юксақлик асосига ва фақат шундай асосга қурулса маъқул бўларди. Чунки ана шундай руҳий ойдинлик ва маънавий юксақлик, ана шундай маънавият бутун туркларнинг турмуш тарзига ва уларнинг табиатига жуда мос келади.

Руҳий ойдинлик ва маънавий юксақлик! Мен туркий характер тарбиясини ана шу асосга қурушни истайман ва ана шундай юксақликда бутун турклар дунёсининг уйғонишини кўраман. Турклар кўп замонлар очиқ кўнгиллиги, ўз атрофига дўстона муносабати, руҳан софлиги билан машҳур бўлганди. Улар узоқ тарихда Ягона Тангрини таниганлар ва натижада Исломни қабул этиш, Аллоҳни таниш ва Унга иймон келтириш ҳам ҳеч бир қийинчилик ва тўсиқларга учирамаганди. Улардаги ботирлик, мардонаворлик хусусиятлари ҳам шундан, ўша узоқ тарихдан ҳисобланади. Афсус, турклар дунёсининг катта бир қисми узоқ вақт душман қўлида мустамлака ҳолида қолди. Шу замонда ҳам бир қисм тупроғимиз ва қардошларимиз мустамлака асоратида қолмокда. Бунинг натижаси ўларок, эл ичида, турк миллати маданиятида маданий ва миллий бўшлик вужудга келди. Кишиларда турмуш ва миллий маданий тарзлар қисман эмирилди. Маънавият бузилиб, ахлоқий тарбияда самарасизлик юз берди. Шунга қарамасдан бизнинг маданиятимиз илдизлари нимадан иборат эканлигини, ундаги тарихий баланд руҳни дунё жуда яхши билади ва тушунади. Шу сабабдан бизга дўст бўлмаган, ёмон ниятлилар ҳамон бизга ҳасад қилишади. Биз эса, ўша софлигимиз, очиқ кўнгуллигимиздаги куч - қудратни қайта тиклашимиз ва ўша мустаҳкам маданий илдизимиз асосида янги турк дунёсини қурушимиз, замонавий турклар характерини яратишимиз зарур.

Софлигимиз, очиқ кўнгуллигимиз, деганда биз айрим фикр-мулоҳазаларни, дунёни билишни, эҳтимолга олинаётган ҳолатни ёки бирор нарсани мутлақ ҳақ қабул қилишни тушунмаслик керак. Софлик, одиллик, маънавият, кўнгулнинг ойдинлиги бирор бир қиммат, бебаҳо безак эмас, бу хусусиятлар медал қилиб кўкракка тақиб юрилмайди. Бу билан Ҳақни эгаллаб бўлмайди, аксинча Ҳақ, Чин Ҳақиқат инсон қалбини, унинг ўй-фикрини, тасаввурини қамраб олгандан сўнггина у маънавиятли, одил ва соф кўнгулли бўла олади. Ана шундан сўнг барча шубҳалар ва оғишлар четга сурилади, турли хил қўшимчалар, шартлиликлар, хийлаю-найранглар йуқолади.

Киши ҳузурига, унинг қалбига илохий нур, руҳ насиб этган бўлса, у одам қалбида майин кечинмалар пайдо қилади, кўнглининг энг нозик туб-тубидан дили тўлароқ ёришгандай бўлади. Кўнгул қиёслаб бўлмас даражада таскин топгандай бўлади. Бу ҳолат баъзида шундай ҳис-туйғу уйғотадики, у дарахтга яшин урилганда ярақлаб олов чиқишига ўхшайди ёки яшин вулқон оғзига урилганда, вулқон ҳам олов отиш билан жавоб қайтарган мисоли бўлади.

Аллоҳни кўнгилга жойлаш, Унга муҳаббат қўйиш орқали кашф этилган маданият, маънавият, одиллик, софлик барча ишларнинг, муваффакиётларнинг бошидир. Бу тарихан тажрибадан ўтган ҳақиқатдир. Иймонга асосланган маънавият кишини фидойи ва астойдил этади. Аммо бу астойдиллик, фидойилик, шайдолик асло ақлсизларча, эҳтиросларга тўлиб-тошган иблисларга хос бўлмаслиги лозим. Аксинча, барча саъй-ҳаракатларда сидкидиллик, қалбларни илоҳий нурга, руҳга тўлдиришга интилиш ва у нурни оламга, инсонларга узатиш, беришга қаратилган асдойдиллик, шайдолик биз айтаётган асдойдилликдир. Дарҳақиқат, бу асдойдиллик, бу шайдолик Аллоҳ нури ила тобланган бир ҳислатдир. Бу шайдолик Аллоҳга ибодатда, намозу-зикрда, ҳалол меҳнатда, буюк кашфиётларда, ислоҳотларда, илм-фанда, Аллоҳ йўлида қурбон (шаҳид) бўлишда ўз ифодасини топади. Бундай хусусиятнинг ҳислатларини, бундай асдойдилликнинг, шайдоликнинг шарофатини ўтмишдаги диний донишмандларимиз, олимларимиз, мутафакирларимиз, ботиру-қаҳрамонларимиз, ҳалолу-одил падишоҳларимиз, бекларимиз, амирларимиз ҳаёт тарзларида кимки кўрмаган бўлсалар, уларни сўкир ҳисобламоқ керак. Улар кўролмайдилар, чунки у тарихий хотиралардан, у турмуш тарзлардан шаффоф, нур тарқаб турибди, у нурларга қуёшга тик қарай олмаганлари сингари қарай олмайдилар, у нурлар уларнинг кўзларини шафақлантиради. Тархий у буюк шахсларнинг руҳий шарофатларига, билим ва маънавиятларига қанча эрта, қанча ёшликдан муяссар бўлинса шунчалар баракали бўлади. Чунки ёш қалб хали соф, тоза бўлиб, ишонувчан ва тез қабул қилувчидир. Ёшликдан иймонли бўлиб, кўнглу ва кечинмалари соф, тўғриликка, ҳақиқатга берилган киши илоҳий хусусият, характернинг ибтидоий асосини ўзида сақлайди, уни ўзи билан доим олиб юради. Бундай кишилар аслида қаерда бўлмасин бир-бирларига яқин бўладилар. Уларнинг такдирлари, жуда нотекис, хилма-хил бўлса-да, аммо турмуш йўллари илоҳий усуллар билан боғлангандирлар. Дарҳақиқат, иймон, софлик, одиллик, атроф дунёга реал ҳақиқат, тўғрилик кўзи билан боқиш инсонни юксалтиради, уни тозалайди, Аллоҳга яқинлаштиради. Ана шу, киши қалбига суянч бўлади, унинг характерини, хусусиятини белгилайди. Ана шудир, одамзот маънавиятининг озуқаси ва уни қўруқловчи куч. Ана шу, инсонда бақувват руҳ, соғлом дид сақловчи ва мақсадга интилиш шароитини яратувчи омил. Иймонли, маънавиятли одам ҳеч иккиланмайди. У ҳеч қачон, ҳеч бир хил шароитда ўзига ёққан нарсани рад этиб, кўнгли тортмаганни эса қадрлай олмайди. Бундай кишиларга фақат мукаммал нарсалар ёқади, бошқасига улар қарамайди ва интилмайди. Унга кишилар хусусиятидаги ёқимсизлик яхши кўриниб, ёмон характер илтифотли туюлмайди. Шунинг учун улар кўнгилдан бир бутун, бўлинмас бўлса, руҳан ниҳоятда самимий, софдил бўладилар. Улар муҳаббат учун чинакамига курашади, ҳақ ва ноҳақни жуда яхши тушунадилар. Чунки нима руҳан, қалбдан соф бўлса, ҳақиқат бўлса у муқаддасдир. Ана шу бақувват иймон, маънавият, миллий бирлик муқаддас ғоя эмасми? Ҳа, бу чиндан ҳам ғоядир. Биз истаган муқаддас ғоя ҳам ана шудир.

Муқаддас ғоя, шуур, иззат, ор-номус учун кишилар ҳар доим жон бериб, жон олганлар, ҳаёт-мамот кураш олиб боришганлар. Иймондан келган маънавиятга суянган миллий бирлик каби муқаддас ғоя кишиларимиздаги астойдиллик ва фидойиликнинг манбаи бўлмоғи лозим. У руҳий субутнинг (принсипиалликнинг) ва характернинг манбаи, суянчи бўлмоғи керак. Бундай ғоя билан қуролланган киши руҳий қуввати кучли, астойдил курашчи бўлади, деб ишонамиз. Ундай кишилар қалбида, руҳида жонкуярлик, ватанпарварлик кучи-қуввати юқори бўлади. Улар иймон, Ватан шарафи учун курашга доим тайёр турадилар. Шунинг учун биз яна болани иймон келтиришга, ибодатга тарғиб қиламиз. Биз яна Ягона Яратганга яқинлашиш, Ундан нурланиш, унинг амалларини бажаришга даъват этамиз. Чунки Аллоҳга яқинлашиш, Уни ва унинг кўрсатмаларини қалбга жойлаш жараёнида инсон аста-секин ўз қалбида бир алангаланувчи, тугамас, ёниб битмас ўчок ясайди. Киши ўша руҳий ўчоққа суяниб турмушдаги ишларини режалайди, қарорларини қабул этади, хулосаларини чиқаради.

Биз тақлиф этаётган ғояда тарбияланган киши, у врачми (ҳакимми), ҳакамми, олимми, рассомми, мансабдорми, имомми, муфтими, тарбиячими ундан қатъи назар қалбдаги ўша алангали ўчоққа мос турмуш қурушга, атрофдагилар билан муносабатлар ўрнатишга ҳаракат қилади. Бундай одамнинг қалбини бир шаҳар, деб қарасак, у шаҳарда шундай бир қутлуғ бино борки, унинг марказида абадий ўчмас муҳаббат алангаси, Аллоҳга ибодат алангаси ёниб турганга ўхшайди. Ана шундай одамни иймонли, яхши хусусиятли, ижобий характерли киши, деса бўлади. Бундай қалбни, Аллоҳга мухаббат билан тўла бу қалбни бир тарихий ақидага киёслаш билан фикримни яна мустаҳкамламоқчиман. Масалан, Пифагор ўз шогирдлари билан бирликда бир замонлар дунёнинг илоҳий маркази бор, унда эса Аллоҳнинг иштирокини акс эттирадиган абадий аланга ёниб туради, деб тасаввур этишган. Бу алангани Гестия алангаси деб аташганлар. Бу Гестия алангаси уларнинг тушунчасига кўра дунёни тутиб турувчи, уни тартибга солувчи куч ҳисобланган. Шу куч борлиги учун дунё тартибсизликлардан эмас, балки у мустаҳкам тартибга эга бўлган коинотдан иборат, деб тарғиб қилишган.

Мен бу билан ўша тасаввурни маъқуллашни эмас, балки аксинча Ягона Аллоҳга инонган, Унга иймон келтирган киши қалбида ўз Яратганига чексиз муҳаббат алангаси пайдо бўлади, демоқчиман. Илоҳиёт руҳи билан суғорилган хусусиятли, иймонли киши қалби ўшанақа қутлуғ марказга, коинотга айланади, демоқчиман. Ана ўшандай қалбдан тарқаладиган овозни мен виждон овози, деб атамоқчиман. Бу виждон эгаси салбий ишлар содир этмайди, бошқаларга азоб-уқубат келтиришга қодир эмас, балки бу виждон бизни энг тўғри, яхши, эзгу ишлар бажариш йўлига бошқарадиган, ёвузлик ва маккорлик, хийла-найрангларга йўл бермайдиган илоҳий виждондир. Бундай виждонли киши бир иш содир этмасдан аввал виждонига қулоқ солади. Шунинг учун унда афсусланиш оз бўлади ёки умуман унга ўрин бўлмайди. Чунки бу виждон овозини у Аллоҳ хоҳиши каби қабул этади, ўз хоҳиш ва қизиқишларини унга мослаб иш қилади. Ана шундай виждон, инсоний руҳ, тартиб, яшаш тарзи одам учун бебаҳо турмуш асоси ҳисобланади. Бундай турмуш асосини эса инсон шахсий қадр-қиммати, унинг руҳий ҳолати дейишга арзийди.

Ҳар бир одобли, ўзини билган киши ўз шахсий қадр-қимматини билиши ва уни шахсан ўзи ҳам қадрлаши лозим. Кишининг ўз қадр- қимматини сезиши - бу бебаҳо ҳақиқий характердир. Бу характер, бу хусусият киши қулоғига : сенинг эркинг эзгуликдадир; сен доим яхшиликлар қилмоғинг лозим; сенга ана у, эзгулик ва яхшиликлар йўли очик; сенинг Аллоҳ олдида, кишилар олдида буюк мажбуриятларинг бор; ибодатда, меҳробда кўз ёши тўкиб тилаган тилақларингни, ваъдаларингни унутма; ҳар қандай қийин ва мушкул вазиятга тушганингда ҳам доим иймонингда, Аллоҳга, Ватанга муҳаббатингда муқим ва содиқ қол, деб эслатиб туради.

Шу ерда бироз тўхтаб, ўз-ўзимизга савол бериб кўрайлик-а! Биз таърифлаган инсон хоинликка, сотқинликка, хиёнатга қодирми? Ундай киши бу қадар пасткашликка, тубанликка тушиб қолиши мумкинми? Бировга туҳмат қилиш, иғво уюштириш унинг қўлидан келадими? Жавоб, ягона, у ҳам бўлса, фақат йўқ дейилади, албатта.

Бугун Ўзбекистон, бутун турк дунёси десак ҳам бўлади, энг аввал ва ҳамма нарсадан олдин ўшанақа кишиларга муҳтож. Ўзбекистонда (бутун турк дунёсида) шундай юксак савияли ва маънавиятли кишилар етилсагина, бутун нуфус ўзини таниган, юксак маънавий ва савияли бўлсагина мамлакат ўз устидан қуллик, қалбидан мутелик иллатини улоқтира олиши мумкин. Ана шундагина у фуқаро, Ўзбекистоннинг (турклар дунёсининг) мустақиллигини тушуниб, мамлакатнинг эгаси ҳиссини сезиш даражасига кўтарилган бўлади. Фақат қуллик ва мутелик иллатидан тўла озод бўлган турк миллати буюк турклар давлатини тиклаш қудратига эга бўла олади.

Кишиларнинг ўз қадр-қимматларини билиши, сезиши, инсоният жамиятида ўз муносиб ўрнини тута билиши тўғри йўналишнинг ва тўғри ҳаракат тарзининг асосини ташкил этади. Ҳатто ана шу, соғлом фуқароликнинг, ҳақиқий тартиб-қоиданинг, қудратли армия тузишнинг, мустаҳкам давлат тизимининг ҳам асосидир. Ер юзида Аллоҳ таолло яратган барча ишларда, динга, давлатга содиқликнинг ва инсофнинг ҳам асоси ва суянчи ўшадир. Ўзни билиш, қадр - қимматни ажрата олиш, ҳаётдаги ибратли хулқ, ижобий ижод, сиёсат, илм, санъат ва хўжалик ишларида софликнинг, одилликнинг ҳам асосини белгилайди.

Ўзи - ўзини қадрлай биладиган, дунё ҳамжамиятида ўз ўрнини тута оладиган халқ энг қудратли халқдир. Бундай халқ ҳеч замон динсиз бўла олмайди. Бундай халқ чуқур иймонли кишилардан ташкил топгандир. Чунки иймонли кишилар инсонлик қадр-қимматини, меҳнатни, илм ўрганишни юксак қадрлайди. Уларга манманлик, гердайиш, асоссиз билимдонлик маш-машаси бегонадир. Шу билан бирга улар ҳеч қачон ўз қадр-қимматларининг поймол бўлишига йўл қўймайдилар.

Шундай қилиб, инсон хусусияти, характери асослари ана шулардан иборат десак бўлади. Бу хусусиятлардан энг аввал ҳар қандай вазиятда ўзни тута билиш хусусияти, яъни киши ўзи- ўзига зарур бўлган турмуш шароитларини, ўз яшаш тартиб коидаларини яратишга интилмоғи, ўз эрки нормаларини билиши ва уларга қатъи амал қилмоғи энг муҳимидир. Натижада, ҳар бир киши ўз “мухториятига”, яъни даҳлсиз ўз ҳаракат маконига эга бўлмоғи лозим. Ана шунда у ўзни тутишни билади, озодлик ва содиқликни тушунади ва уни қўруқлашга интилади. Чунки динга, давлатга, оилага, ўз сўзига содиқ қолиш бу фақат қалбнинг содиқлиги бўлиб қолмай, киши ўз ихтиёри устидан, ақли, фикри, эрки, ҳис-ҳаяжонлари, манфаати ва танбаллиги, ишёқмаслиги устидан ҳам ҳукмрон бўла олиши керак, демакдир. Ҳар бир иродали, бақувват характерли, куч-қудратли киши ўз эзгу-нияти ва мақсадига эга бўлмоғи лозим. Ўзбекистонда (бутун турк дунёсида) эзгу-ниятли, порлоқ мақсадли кишилар жуда кўп бўлмоғи, ҳатто бутун халқ шундай хусусиятга эга бўлмоғи керак. Улар бу мақсадларига интилишлари ва эришишлари ила чиндан ҳам қудратли бўлишлари керак. Киши ўз эзгу-мақсадларига энг аввал ва кўпинча эрк орқали, ички, қалбдан бутун борлиғи ила озод бўлиш орқали, иймон эрки орқали эришиши мумкин. Бундай эрк исломда, деб биламан. Чунки эрксизлик, қуллик, мутеликдан қутулиш йўлини илк дафа ислом кўрсатди ва бугунга қадар бу йўлда бошқа бир самаралироқ усул таклиф қилинганича йўқ.

Иймонли бўлиш кишида яна бир хусусиятни очади. Яъни ундай киши бошқа бир иймони маҳкам кишини яхши танийди, унинг жамиятдаги ўрнини, кобилиятини, ишига, жамиятига, диндошларига содиқлигини билади. Шунинг учун ташкилотчилик, бошқарувчилик, раҳбарлик ролига даъвогар бўлаётганлар бу хусусиятга, характерга эга бўлмоқлари лозим. Шундагина улар бошқаларда қандай қобилият ва талант борлигини, нималарга қодир эканлигини, уларнинг қудратли ва заифлигини, содиқлик ва хиёнатга майиллигини, мансабга муносабатларини яхши англаб, кўра билади. Жамият, мамлакат бундай мустаҳкам иймонли, руҳан бақувват, маънавиятли шахсларга бой бўлмоғи жуда зарур. Акс ҳолда ҳеч қандай инсон жамияти, давлатчилик ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас. Демак, бугун биз ана шундай қадрларни тарбиялаш ва уларни танлаш, йиғиш билан ҳам жиддий шуғилланишимиз керак. Бу биз учун муҳим ҳаётий масала ва вазифа бўлмоғи зарур.