АҚШ, ҳеч қачон уларни Ўзбекистондан “итариб” юборганларини тан олмайди. Муаллиф Крейг Муррей

Жаноб Крейг Муррей, 2002-2004 йилларда Буюкбританиянинг Ўзбкеистондаги элчиси бўлиб, ишлаган ва Ўзбекистондаги ҳақиқий ҳаётдан анчгина хабардор бир сиёсат одмидир. У ”АҚШ, ҳеч қачон уларни Ўзбекистондан “итариб” юборганларини тан олмайди” номида бир мақоласини "The Guardian" ( 3.08.2005)да эълон қилди. У мақоланинг рус тилига таржимаси  Руссиянинг “ИноПресса” агентлиги тарафидан босиб чиқарилди. У ердан олинган мақола   <http://centrasia.org/newsA.php4?st=1123109040  > адресда рус тилида қайта эълон қилинди (04.08.2005). Биз ана шу кейинги адресдан олиб ўзбекчага ағдардик. Уни қуйида ўқиб кўринг. Мақоланинг ўзбекчага ағдарилган матни:

"Ўзбекистондаги жирканч режимга қарши чоралар белгилаш лозимдир. Ўзбекистон президенти Каримов, Америка базасини, унинг мамлакатини ташлаб чиқиб кетиши ҳақида хабардор қилди. Бу дипломатик инқилобнинг тугашидир. Каримов Ғарбдан воз кечиб, Чинга кўз қирини ташлаб қўйиш билан бирга, Руссиянинг қучоғига қайтаяпти. АҚШ эса, ўзининг кетаётганини, жуда  кеч қолган Ўзбекистонда инсон ҳақларининг бузилишидан ташвишланиш билан ниқоблашга уринаяпти. АҚШ нинг жуда нозик туйғулар билан эркалатилаётган иттифоқдошларидан бири- уҳу, қандай ёвуз диктаторга айланиб қолди. (Саддамни эсланг!) Бироқ ҳақиқат эса, анча мураккаб.  

Биринчи ва энг очиқ кўриниб турган ҳол: АҚШ ўзи-ўзидан халтасини кўтариб кетмаяпти, уларни шундай қилишга итаришаяптилар. 13-майда Андижонда 600-дан кўпроқ кишининг жонини олган қирғинни ўзбек ҳарбий ва махсус хизмат органларига қарашли кучлар ташкил қилди. 2002 йили АҚШ, ўзбек ҳарбий кучларини 120 миллион, махсус хизмат ходимларини 82 миллион доллар билан рағбатлантирган эди. Қизиғи шундаки, Каримов уларни Ўзбекистондан итариб юборгунича америкаликларда Ўзбекистон билан ҳарбий муносабатларини ўзгартишнинг ҳеч қандай аломатлари кўринаётгани йўқ эди.   Аксинча, генерал Ричард Майерс, ҳарбий муносабатларимиз ўзгармайди ва ҳамишагидай қолаверади, деб баёнот қилганди. Шу йилнинг март ойида британия қўшинлари ўзбек ҳарбийларини нишонни яхши олишга ўргатиш учун Саьарқандга ўз инструкторларини юборди. Бундай қилишни тўхтамиз, деб бизга ҳеч ким, ҳали ҳеч нарса, демади. Шу ҳам борки, Каримовнинг махсус хизмати қамоқхоналарнинг қийноқ хоналарида махбусларга азоб-уқубатлар ўтказиш йўли билан олинаётган маълумотларни МРБ (АҚШ Марказий Разветка Бошқармаси) ва MI-6 олиб туришдан воз кечишининг бирор аломати кўринмаяпти. 

Ўзбекистоннинг жанубида, Термезда  кўп ҳам ошкор бўлмаган яна битта Ғарбий авиабаза бор. Уни Олмония ижрога олган. Олмонлар  у ердан кетишни асло истаётганлари йўқ. Бироқ, ҳар сафар режимга тасаннолар келтараётган Олмония ташқий ишлар вазири Йошко Фиширдан кўпроқ Ўзбекистонга меҳмон бўлаётган бошқа бирорта  Ғарбий давлат вазири ҳам йўқ. 

Жек Стро бошқараётган, Оврпа Иттифоқининг(ОИ)  умумий муаммолар бўйича Кенгаши, Андижондаги хўнрезликка жавобан, ОИ “ривожланиш бўйича” Ўзбекистон билан  ҳамкорлик қилишни вақтинча тўхтади, дейиш билан чекланди. Бундай силлиқ жумлани қандай қилиб тузганларини тасаввур қилиш мумкин, албатта. Жумланинг маъноси, “ҳеч нарса қилмасдан китиб туриш керак” эканлигини тушуниб олиш учун уни энг камида икки марта диққат билан ўқиш лозим бўлади.  

Каримовнинг истаклари таркибига Ўзбекистонни демократия ва бозор тарафга ҳаракат қилдириш каби бирор нарса ҳеч қачон  киргизилмаган. Ғарбий ётдиримлар жалб қилиниб, 1990 –йиллар ўртасида  ўтказилган жуда чекли тажрибалар, Каримовга шуни кўрсатдики, Каримов оиласи ва унинг жуда яқин атрофи тўла назорат қилиб турган давлат иқтисодий системаси ва  ғарбий капитализм  ёнма-ёнма яшай олмайди. Ана ўша даврдан бошлаб, Каримов ётиримлар бўйича рус ва чин давлат компаниялари ётиримларига суяниб келаяпти.   

Ҳақиқатда эса, ўтган йилнинг охирларидаёқ, Ўзбекистондаги буюк газ қазиб чиқариш жойларини аниқлаш ва тайёрлаш учун Каримов, Америка компанияларини эмас,  балки русларнинг “Газпром”ини маъқул кўрганида американинг Марказий Осиёдаги таъсирининг ғайрий табиий бўлаётгани кўринган эди. Бу қарор, Афғонистонда ҳали уруш бошлаганига қадар ҳам Марказий Осиёдаги Америка сиёсатининг тамал тошини ташкил қилган Афғонистон орқали Араб денгизига қараб қувурлар ўтказилишининг яшаб қолишини шубҳага солиб қўйди. Бундай келишув, 1999 йилда British steel ва голланд компанияси Hoogovens қўшилиб кетиши оқибатида ташкил бўлган Corus компаниясининг анчагина қисмига эга бўлган ўзбек қонли, рус олигархи Алишер Усманов ва ”бечора” Гулнора Каримова ўртасида содир бўлди.   

Кўпчиликнинг фикрича, Каримова ва Усмонов алянси, Ўзбекистонда валиаҳдни тайинлаш бўйича Каримовнинг стратегиясидир. Бироқ. Москвада яшаётган Гулнора, Ўзбекистоннинг ташқий сиёсатининг ўзгаришида сезиларли рол ўйнади, албатта. Каримовага АҚШ эшиклари ёпилган. Чунки унинг эридан ажралиши билан боғли жанжалли иш масаласи билан АҚШ суди уни қамоққа олишга ҳукм қилган.  

Яна бошқа ҳол эса, Украинада, Гурузияда ва Қирғизистонда содир этилган “рангли инқилоб”лардир.  Эдуард Шварнадзе, ўзи ағдариб ташланганидан кейин Каримовда меҳмонда бўлиб, Сорос ва бошқа давлатга тобе бўлмаган ташкилотлар ҳақида уни огоҳландириб қўйди. Каримов ўз навбатида дарҳол “Очиқ жамият” Институтини мамлакатдан ҳайдаб юборди ва бошқаларига нисбатан қаттиқ чеклашлар ўрнатди. Бу эса, Каримовнинг Путин билан иссиқ муносабат ўрнатишига ёрдам берди.  

Шундай қараганингизда Каримов, ўйламасдан Путин қучоғига олаверадиган одам эмас. Чунки мустақил бўлганидан кейин Каримов мамлакатда миллий низоларни авж олдирди, оқибатда рус миллатига оид кишиларнинг 80% , яъни 2 млн киши Ўзбекистондан чиқиб кетдилар.  

Аммо Путин ва Каримовни бир-бирига яқинлаштирадиган, уларни ака-ука қиладиган принсип, бутунлай бошқа, яъни мухолифатга тоқатсизларча муносабат, эркин матбуотни кўролмаслик, унга ғазаб ва демократиянинг ёйилишини тўхтатиб қўйишдир. Каримовнинг, унга мухолиф бўлган кучларни ислом экстремизмида айблаб, тугатиш сиёсати, Путиннинг ҳозирги Чеченистондаги сиёсатига очиқдан очиқ жуда мос келади. 

Ундай ҳолда, ҳокимият учун регионал рақобатда (урушда, дейилиши лозим -таржиман) нималар бўлмоқда? Марказий Осиё аҳолисининг ярмидан кўпроғи Ўзбекистонда яшайди, у мамлакат географик жойлашиши жиҳатидан стратегик аҳамиятга эга, унинг ҳарбий кучлари бошқалардан анча яхши қуролланган. Бироқ Қозоғистон иқтисоди соҳада Ўзбекистондан жуда илгарилаб кетди. Бу ҳол фақат Қоҳоғистоннинг углеводород заҳиралари ҳисобига, дейиш хато бўларди. Қозоғистон Руссия ва Ғарб ўртасида мувозанатни сақлаб турибди, нисбатан очиқ иқтисодий йўналишга ва кўпроқ ғарбий ётиримларга эгадир.  

Қозоғистоннинг келажаги нисбатан ёруғироқ кўринади. Қайси бир вақтларда камбағал қариндошлар саналган қозоқларнинг ҳозир ўзбекларга кўра анча яхши яшашаётгани ҳам Каримов обрўйи пастлигида асосий факторлардан биридир.  Аммо Қирғизистон ва Тожикстоннинг келажаги булутли кўриниб турибди. Булар асосан тоғлардан иборат бўлган, табиий заҳираларга эга бўлмаган ичик мамлакатлардир. Қирғизистонда американинг авиабазаси бор. Каримов, Руссия ва Чиннинг кўмагига суяниб, Шанхай ҳамкорлик ташкилотида уларнинг ғарбдан юз угиришини талаб қилиб, уларга босим ўтказади. Уларнинг Каримовнинг бу босимига қарши туриши учун ғарб мамлакатларидан ва халқаро ташкилотлардан катта куч ва ҳаракатлар талаб қилинади.

Қаранг, Ўзбекистонда нималар бўлаяпти, ўзи? Жаҳоннинг буюк давлатлари у ёқ, бу ёғига қараб олишгунларича, у ерда вазият ёмонлашгандан ёмонлашмоқда. Каримов сиёсати оқибатида аҳоли, унинг оиласи ва атрофидагиларни бойитиш учун  аслида  колхозларнинг далаларида ҳақиқий қуллар меҳнатини бажаришиб, камбағалчиликнинг ботқоғига янада чуқурроқ ботиб қолаяпти. Мамлакат иқтисоди пахта етиштиришга тўла боғланиб қолган. Бироқ уни етиштириб, тераётганларга ҳеч қандай иқтисодий фойда йўқ.

Биз эса, Ўзбекистонда вазиятни ёмонлаштириш учун эмас, балки у ерда вазиятни яхшилаш учун ишлашимиз зарур. Бу мамлакат, пахтани экпорт қилишда дунёда иккинчи ўринда туради. Бизнинг ишларимизнинг биринчи қадами, ўзбек пахтаси ва матоларига савдо чеклашлари киритиш бўлса анча дуруст бўлган бўларди. Америка пахта лоббисининг манфаатларини, АҚШ ва Ўзбекистон ўртасидаги муносабатларнинг совуқлашувини ҳисобга олинса, бу ишда ютуққа эришиш мумкин бўлади.    

Юқорида ўқилган таржима 2005 йил, 17 августда тубандаги адресда ҳам эълон қилинди. http://www.muslimuzbekistan.com/uzb/uznews/2005_08/write17082005.html

Бу саҳифа муаллифлари таржимон матнига бирнеча жуда муносиб сўзлар, қўшимчалар киритиш билан таржиманинг мазмуни ва сўзларнинг ўринли ишлатилишини гўзаллаштиришганлар. Бу учун таржимон уларга миннатдорчилик билдиради. Шу билан бирга таржиманинг бу бироз дурустланган матнини ҳам бу ерга қўйиш лозим кўрилди. Марҳамат қилиб, у билан ҳам танишинг: 

“Крейг Мюррей, 2002-2004 йилларда Буюк Британиянинг Ўзбекистондаги элчиси бўлиб ишлаган ва Ўзбекистондаги хакикий хаётдан анчагина хабардор бир сиёсат одамидир. У "Нега АКШ хеч качон ўзини чув туширишганини тан олмайди?" номида бир маколасини "The Guardian" (3.08.2005) да эълон килди. У маколанинг рус тилига таржимаси Русиянинг "ИноПресса" агентлиги тарафидан босиб чикарилди. У ердан олинган макола http://centrasia.org/newsA.php4?st=1123109040 адресида рус тилида кайта эълон килинди (4.08.2005). Биз ана шу кейинги адресдан олиб ўзбекчага агдардик. Уни лозим кўрсангиз, сахифангизда эълон киларсиз деб умид киламан. Шунингдек, таржима матнида баъзи бир тушунилиши кийин бўлган жумлалар тузилган бўлса, улар учун олдиндан узр сўраб коламан. 

Сизларга эхтиром билан Алибой Йўляшиев - таржимон.

НЕГА АКШ ХЕЧ КАЧОН ЎЗИНИ ЧУВ ТУШИРИШГАНИНИ ТАН ОЛМАЙДИ? Муаллиф: Крейг Мюррей

Ўзбекистондаги жирканч режимга карши чоралар белгилаш лозим. Ўзбекистон президенти Каримов Америка базасини унинг мамлакатини ташлаб чикиб кетиш хакида огохлантирди. Бу дипломатик инкилобнинг интихосидир: Каримов Гарбдан воз кечиб, Чинга кўз кири билан назар солганча Русиянинг кучогига кайтмокда. АКШ ўзининг кетаётганини Ўзбекистондаги инсон хукуклари бузилишлари борасида жуда кеч колган хавотирларини билдириш билан никоблашга уринаяпти. Энг чукур илтифотларга сазовор бўлган иттифокдошлардан бири - бу канчалар аянчли бўлмасин - бирданига ёвуз диктаторга айланиб колди. (Саддамни эсланг!) Бирок вокелик анчайин мураккаб. 

Биринчи ва энг яккол кўриниб турган нукта: АКШ ўз-ўзидан тўрвахалтасини кўтариб кетаётгани йўк, уни шундай килишга мажбур килишаяпти. 600 дан кўпрок инсон халок бўлган Андижондаги 13 май киргинини 2002 йилнинг ўзидаёк АКШдан армия учун 120 миллион, махсус хизматлар учун 82 миллион доллар олган ўзбек кучлари ташкил килди. Каримов уларни Ўзбекистондан иткитиб чикармагунча америкаликлар Ўзбекистон билан харбий муносабатларини кайта кўриб чикмокчи бўлаётганларига ишора киладиган хеч кандай аломат йўк эди. Боз устига, генерал Ричард Майерс бу харбий муносабатларнинг аввалгидек колавериши хакида баёнот берди. 

Шу йил март ойида Британия кўшинлари ўзбек харбийларини мерганликка ўргатиш учун Самаркандга ўз инструкторларини юборди. Бундай килишни тўхтатамиз, деб бизга хам хеч ким хеч нарса демаган эди. Шунингдек, МРБ (АКШ Марказий Разведка Бошкармаси) ва MИ-6 Каримов махсус хизматлари томонидан камокхона кийнокхоналарида олинаётган маълумотларни бошка кабул килмасликларининг ва биз улардан фойдаланмаслигимизнинг бирон аломати хам кўринмаяпти. 

Ўзбекистон жанубида, Термизда нисбатан камрок танилган яна бир Гарб хаво базаси бор. Уни Олмония ижарага олган. Олмонлар у ердан кетишни асло истаётганлари йўк. Барча гарб давлатлари вазирлари ичида режимга тасаннолар айтувчи Олмония ташки ишлар вазири Йошка Фишер Ўзбекистонга энг кўп сафар килади. 

Жек Стро бошкараётган Оврўпо Иттифокининг (ОИ) Умумий муаммолар бўйича кенгаши Андижондаги хунрезликка жавобан ОИнинг Ўзбекистон билан хамкорлиги "ривожланишини вактинча тўхтатиши" хакида баёнот берди. Бундай силлик жумлани кандай килиб тузганларини тасаввур килиш мумкин, албатта. "Хеч нарса килмаслик" деган маънони тушуниб олиш учун уни камида икки марта диккат билан ўкиш лозим бўлади. 

Ўзбекистонни демократия ва бозор тарафга харакат килдириш хеч качон Каримовнинг ниятида бўлмаган. 1990-йиллар ўрталаридаги Гарб сармояларини жалб килиш билан боглик чекланган тажрибалар Каримовни шу нарсага ишонтирдики, гарб капитализми шароитида унинг оиласи ва якин атрофидагилар томонидан иктисодни тўла назорат килишни таъминлаб бўлмайди. Ана ўша даврдан бошлаб, Каримов сармоялар сохасида Русия ва Чиннинг давлат компанияларига суяниб келаяпти. 

Аслида хали ўтган йилнинг охирларидаёк Каримовнинг Ўзбекистондаги йирик газ конларини аниклаш ва ишга тушириш борасида АКШ ширкатларидан русларнинг "Газпром"ини афзал кўргани Американинг Марказий Осиёдаги таъсири учун машъум бир ишора эди. Бу карор хали Афгонистонда уруш бошланмасидан олдин хам Америка сиёсатининг Марказий Осиёдаги тамал тошини ташкил килган Афгонистон оркали Араб денгизига карата кувур ўтказиш лойихасининг хаётийлигини шубха остига солиб кўйди. Бу келишувни Каримовнинг кизи Гулнора хамда 1999 йилда "British steel" ва "Hoogovens" номли голланд компаниясининг кўшилиб кетиши натижасида пайдо бўлган "Corus" ширкатининг каттагина кисмига эгалик килувчи русиялик асли ўзбек бўлган олигарх Алишер Усмонов тузишди. 

Кўпчилик Каримова ва Усмоновнинг иттифокини Каримовнинг Ўзбекистонда валиахд тайинлаш стратегияси деб хисоблайди. Албатта Москвада яшайдиган Гулнора Ўзбекистон ташки сиёсатининг ўзгаришида сезиларли рол ўйнади. Каримовага АКШ эшиклари ёпилган. У ерда уни жанжалли ажрашиш иши билан боглик равишда суд томонидан берилган камокка олиш учун ордер кутаяпти. 

Украина, Грузия ва Киргизистондаги "рангли инкилоб"лар хам шу ўринда яна бир мухим омилдир. Эдуард Шеварднадзе ўзи агдариб ташланганидан кейин Каримовникида мехмонда бўлиб, уни Сорос ва бошка нодавлат ташкилотлари борасида огохлантирди. Каримов эса дархол "Очик жамият" институтини мамлакатдан хайдаб юборди ва бошка нохукумат ташкилотларига нисбатан каттик чекловлар жорий килди. Бу ўз навбатида Каримовнинг Путин билан жуда илик муносабатлар ўрнатишига ёрдам берди. 

Бир карашда Каримов Путин ўз кучогига оладиган одам эмас. Чунки мустакил бўлганидан кейин Каримов мамлакатда миллий низоларни авж олдирди, окибатда рус миллатига оид кишиларнинг 80 фоизи, яъни 2 миллион киши Ўзбекистондан чикиб кетди. 

Аммо Путин билан Каримовни мухолифатга токатсизлик, эркин матбуотга нисбатан нафрат ва демократия ёйилишининг олдини олиш истаги бир-бирига якинлаштиради, ака-ука килади. Каримовнинг ўзига мухолиф бўлганларни ислом экстремизмида айблаб йўк килиш сиёсати Путиннинг Чеченистондаги сиёсатига очикдан-очик мос келади. 

У холда минтакадаги хокимият учун курашда нималар бўлмокда? Ўзбекистонда Марказий Осиё ахолисининг ярми яшайди, у географик жойлашиши жихатидан стратегик ахамиятга хамда энг катта ва яхши куролланган армияга эга. Бирок Назарбоев даврида Козогистон иктисодий сохада Ўзбекистондан жуда илгарилаб кетди. Бу хол факат Козогистоннинг углеводород захиралари хисобига юз бергани йўк. Козогистон Русия ва Гарб ўртасидаги мувозанатни саклаб туради, нисбатан очик иктисодга эга ва Гарбдан кўпрок сармоялар олади. 

Козогистоннинг келажаги нисбатан ёругрок кўринади. Илгари камбагал кариндош саналган козокларнинг хозир ўзбекларга караганда анча бой хаёт кечираётгани хам Каримовнинг обрўси пастлигининг асосий омилларидан биридир. 

Киргизистон ва Тожикистоннинг келажаги эса мавхум. Булар табиий захираларига эга бўлмаган кичик тогли мамлакатлардир. Киргизистонда Американинг хаво базаси бор. Каримов Шанхай хамкорлик ташкилотида Русия ва Чиннинг кўмагида уларга Гарбдан юз ўгириш талаби билан босим ўтказади. Улар Каримовнинг бу босимига карши туришлари учун гарб мамлакатларидан ва халкаро ташкилотлардан катта куч ва харакатлар талаб килинади. 

Бугун Ўзбекистонда нималар бўлаяпти ўзи? Жахоннинг йирик давлатлари ўзларини у ёк-бу ёкка ташлаётган бир вактда у ерда вазият ёмонлашгандан-ёмонлашмокда. Каримов сиёсати окибатида ахоли кашшокликка хамда унинг оиласи ва атрофидагиларни бойитиш учун колхоз далаларидаги куллар мехнати боткогига тобора чукуррок ботиб бораяпти. Мамлакат иктисоди пахта етиштиришга тўла богланиб колган. Бирок уни етиштириб, тераётганларга хеч кандай иктисодий фойда йўк. 

Биз Ўзбекистондаги вазиятни ёмонлаштиришга эмас, балки яхшилашга интилишимиз зарур. Бу мамлакат пахтани экспорт килиш бўйича дунёда иккинчи ўринда туради. Ўзбек пахтаси ва матоларига савдо чекловларини киритиш бу йўналишда илгари ташланган илк кадам бўлиши мумкин. Америка пахта лоббисининг манфаатларини хамда АКШ ва Ўзбекистон ўртасидаги муносабатларнинг совуклашганини хисобга олинса, бунга хатто эришса хам бўлади.”